Deportatie en vernietiging Joodse volksdeel Tilburg

{{Infobox gebeurtenis
| naam             = 
| afbeelding       = 
| onderschrift     = 
| soortgebeurtenis =
| datum            = 
| begindatum       =
| einddatum        =
| plaats           =
| straat           =
| slachtoffers     =
| doden            =
| gewonden         =
}}

Inhoud

1 Joden in Tilburg
2 Maatregelen, gericht tegen Joden
3 Eerste deportatie in Tilburg, 28 augustus 1942
4 Tweede deportatiegolf, 9 april 1943
5 Deportatie Joodse Raad
6 Omgekomen Tilburgse Joden
7 Van elders afkomstig en ondergedoken in Tilburg
8 Struikelstenen
9 Bronnen
10 Literatuur
11 Externe links
12 Noten

Joden in Tilburg

Op 1 januari 1942 wonen er in Tilburg 364 Joden, waaronder 170 vluchtelingen (Duitse Joden en Joden uit Oost-Europa).^[1] Hiervan overleeft 63,9% de Shoah. Veel Joden duiken onder in Tilburg of de naaste omgeving. Van de 164 onderduikers overleven er 124. Opvallend is dat het overlevingspercentage onder de vluchtelingen beduidend hoger is dan onder de Nederlandse Joden.

Maatregelen, gericht tegen Joden

Al meteen na de Duitse inval wordt de Joden het leven gaandeweg onmogelijk gemaakt. Ze mogen niet meer bij de Luchtbeschermingsdienst werken, Joodse ambtenaren en hoogleraren worden ontslagen, ze mogen zich niet meer inschrijven aan een universiteit, ze mogen niet meer naar de bioscoop, ze mogen niet meer naar cafés, restaurants, zwembaden, parken en plantsoenen, ze mogen alleen maar op bepaalde tijdstippen naar winkels, hun persoonsbewijzen worden gemarkeerd met een ‘J’, ze kunnen niet meer vrij beschikken over hun vermogen en moeten kunstvoorwerpen, edelstenen en sieraden van goud en zilver inleveren, Joodse kinderen mogen niet meer naar niet-Joodse scholen, Joodse ondernemingen worden ‘geariseerd’ en krijgen een door de Duitsers aangestelde bewindvoerder. Met ingang van 3 mei 1942 zijn Joden verplicht om op hun kleding een gele zespuntige ster te dragen.^[2]

Eerste deportatie in Tilburg, 28 augustus 1942

Op 20 januari 1942 vindt nabij Berlijn de ‘Wannseeconferentie’ plaats waarbij besloten wordt tot een ‘definitieve oplossing’ voor het ‘Jodenvraagstuk’. Op 15 juli 1942 rijdt de eerste trein met Amsterdamse Joden van Westerbork naar vernietigingskamp Auschwitz. De eerste deportatie van Joden in Tilburg vindt plaats op vrijdag 28 augustus 1942. Twee dagen eerder heeft de politie 126 oproepingskaarten verspreid waarop staat dat men zich in de BBA-loods bij het station moet melden voor ‘werkverruiming’ in Duitsland. Van de opgeroepenen komen er vijftig niet opdagen: 16 zijn niet (meer) aanwezig op hun woonadres en 34 verschijnen niet. Van degenen die zich aanmelden worden er 51 (voorlopig) vrijgesteld. Op het station in Den Bosch worden nog vier personen teruggestuurd. De anderen gaan via Den Bosch naar station Hooghalen in Drenthe. Vandaar moeten ze te voet naar het vijf kilometer verderop gelegen kamp Westerbork.^[3] Vijftien van hen worden op 31 augustus naar Auschwitz gedeporteerd, vijf anderen gaan op 4 september. Zij komen allen om. Twee worden in 1943 naar Theresienstadt gedeporteerd. Zij overleven de oorlog en keren in 1945 terug naar Tilburg.

Tweede deportatiegolf, 9 april 1943

Op 29 maart 1943 wordt een beschikking bekendgemaakt van Rauter, de hoogste SS-er in Nederland, dat met ingang van 10 april een verblijfsverbod geldt voor alle Joden in de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg. Bij de plaatselijke politie moeten ze een ‘reisvergunning’ afhalen en hun huissleutels inleveren, waarna ze vervolgens kunnen vertrekken naar kamp Vught of (de zieken) naar Westerbork. Dertig gaan met een autobus naar Vught; van hen keren er na de oorlog vier terug. Vier gaan naar Westerbork en komen om.

Tussen beide deportatiegolven en vanaf april 1943 tot en met augustus 1944 zijn in Tilburg nog tal van Joden aangehouden, gedeporteerd en omgebracht. Ze zijn op straat aangehouden, bij toeval ontdekt op hun onderduikadres of verraden.

Deportatie Joodse Raad

Op 29 september 1943 zijn de nog in Tilburg aanwezige functionarissen van de afdeling Tilburg van de Joodse Raad met hun gezinnen gearresteerd en via Westerbork gedeporteerd. Van de in totaal twaalf personen komen er vijf om.

Omgekomen Tilburgse Joden

Van elders afkomstig en ondergedoken in Tilburg

Struikelstenen

De eerste struikelstenen in Tilburg zijn in april 2010 geplaatst voor het huis Dapperstraat 1 waar het gezin Van Dam woonde. Inmiddels liggen er in Tilburg – verspreid over de stad – 54 struikelstenen.

Struikelstenen in Tilburg

Bronnen

Regionaal Archief Tilburg

Archief 37, Israëlitisch Armbestuur, 1936-1942
Archief 307, Archief van de Nederlands Israëlitische gemeente Tilburg, 1817-2013
Archief 565, Collectie documentatie Tilburg 1940-1945, invnrs. 259-274, Documentatie betreffende de joodse oorlogsslachtoffers van Tilburg.
archief 1115 Inventaris van het archief van de familie R. Nathan te Tilburg, 1918-1984
Archief 1551, Familie Hartog van Dam-Geens te Tilburg, 1920-1943

Literatuur

Bader, J. Kroniek van 'n Vervolging, Joden in Tilburg, Waalwijk en omstreken (Soesterberg 2018).
Beer, Ad de en Gerrit Kobes, Het leven gebroken. De geschiedenissen van de Tilburgers die als gevolg van de strijd tegen Duitsland en de bezetting van Nederland om het leven kwamen, Tilburgse Bronnenreeks 4 (Tilburg 2002).
Beer, Astrid de en Arnoud-Jan Bijsterveld, ‘Verslag symposium Omdat we weten van hun lot. Onderzoek naar Joden in Noord-Brabant 1930-1945 (Tilburg, 21 april 2016)’, in: Noord-Brabants Historisch Jaarboek 33 (2016), 189-191.
Bijsterveld, Arnoud-Jan, ‘Gedenkteken voor slachtoffers en overlevenden. Het verhaal achter de ‘struikelsteen’ voor Bertram Polak (1918-1942)’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 29 nr. 1 (2011), 3-14.
Bijsterveld, Arnoud-Jan en Petra Robben, ‘Een naam, een gezicht, een verhaal, een plek. Op zoek naar Joodse Tilburgers, 1930-1945’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 59-62.
Bijsterveld, Arnoud-Jan, House of Memories. Uncovering the Past of a Dutch Jewish Family (Hilversum 2016).
Bijsterveld, Arnoud-Jan, ‘De nazificatie van een straat. Uit het visuele geheugen van Tilburg’, in: J. Ketelaars en R. van Putten (red.), De verbeelding van Tilburg (Tilburg 2016), 22-25.
Bijsterveld, Arnoud-Jan, Ons huis. Op zoek naar een Joodse familie in Tilburg (Hilversum 2020).
Blatman, Daniel, Die Todesmärsche 1944/45. Das letzte Kapitel des nationalsozialistischen Massenmords (Hamburg 2011).
Brouwer, Florentine, Een ghetrouwe helt. Kees van Holst Pellekaan (1922-1942) (Den Haag 2022).
Croes, Marnix, en Peter Tammes, ’Gif laten wij niet voortbestaan’. Een onderzoek naar de overlevingskansen van joden in de Nederlandse gemeenten, 1940-1945 (Amsterdam, 2006).
Eijck, Jan A.M. van, ‘Freddie de Wit, huisarts in Tilburg 1936-1941. Een jonge Joodse huisarts, een vergeten slachtoffer van de Holocaust’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 72-77.
Eijck, Jan A.M. van, ‘Salomon Moerel, huisarts in de Tuinstraat 1907-1944. Een Joodse huisarts die in september 1944 alsnog slachtoffer werd van de Holocaust’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 77-81.
Gil, Jardena en Petra Robben, ‘Open Joodse Huizen 2013 in Tilburg’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 94-97.
Gil, Jardena, ‘Joden in Tilburg 1930-1945: een focus op vluchtelingen’, in: Astrid de Beer en Jojanneke van Zandwijk (red.), Omdat we weten van hun lot. Onderzoek naar Joden in Noord-Brabant, 1930-1945, symposiumbundel (Tilburg 2016).
Groot, Marco de, Oorlogswees (Houten 2011).
Heijst, Sanne van, Philips-meisje van kamp Vught. Haar levensverhaal (Amsterdam 2016).
Helm, Sarah, Ravensbrück. Geschiedenis van het concentratiekamp voor vrouwen (Amsterdam 2015).
Holman, Ans, ‘In het oog van de orkaan. Hoe de families Leopold en Wohlmuth in Tilburg terechtkwamen en de oorlog overleefden’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 90-93.
Ketelaars, Jeroen en Ronald Peeters, ‘Overzicht van publicaties over en door joodse Tilburgers’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 98-99.
Levy-Rosenberg, Jeanne, Durch die Hölle: Von Holland durch Auschwitz-Birkenau, Ravensbrück, Malchow, Taucha, zurück und nach Israel (Konstanz 2000).
Mulder, Dirk, Buitengewone transporten. Deportaties van Joden, Roma en Sinti uit Nederland, 1940-1945 (Zwolle 2022).
Oord, Ad van den, Vervolgd en vergeten. Duitse en Nederlandse joden in Oisterwijk 1933-1945 (Oisterwijk 1998).
Prenger, Kevin, 'Het verloren transport' Dodentrein naar Tröbitz, in: Kevin Prenger, Meer dan alleen Auschwitz. Bijzondere en onbekende verhalen over de holocaust (Driebergen 2021), 170-203.
Rens, Herman van en Annelies Wilms, Tussenstation Cosel. Joodse mannen uit West-Europa naar dwangarbeiderskampen in Silezië, 1942-1945 (Hilversum 2020).
Robben, Petra, ‘Sporen in de stad. Herinneringen aan Joodse Tilburgers’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 63-67.
Scholtes, Hans, ‘Ondernemen, leven en overleven in Tilburg. Emanuel Mendels en zijn gezin’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 68-71.
Scholtes, Hans, ‘De Rijks-HBS “Willem II” gefotografeerd in 1939’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 82-86.
Schute, Ivar, In de schaduw van een nachtvlinder. Een archeoloog op zoek naar sporen van de Holocaust (Amsterdam 2020).
Sinnema, Cor, et al., Met nieuwe ogen. Verhalen over Joden en Christenen in Tilburg (Tilburg 2018).
Versluis, Rinus, ‘“Ze wisten niet wat hun te wachten stond.” De lotgevallen van het gezin van Joseph Gompers en Paulina Hollander’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 87-89.

Externe links

Individuele personen

Kampen

Overige links

Noten

↑ Onderzoek van Jardena Gil (symposiumbundel 2016). Volgens De Beer en Kobes (‘Het leven gebroken’ 2002) woonden er op 1 oktober 1941 in Tilburg 256 Nederlandse Joden en 176 vluchtelingen. Croes en Tammes (‘Gif laten wij niet voortbestaan’ 2006) noemen een totaal aantal van 333.
↑ Zie https://www.jck.nl/nl/longread/chronologie-van-de-jodenvervolging voor een uitgebreid overzicht.
↑ een spoorverbinding van Hooghalen naar Westerbork kwam pas eind oktober 1942 gereed.

[1] Onderzoek van Jardena Gil (symposiumbundel 2016). Volgens De Beer en Kobes (‘Het leven gebroken’ 2002) woonden er op 1 oktober 1941 in Tilburg 256 Nederlandse Joden en 176 vluchtelingen. Croes en Tammes (‘Gif laten wij niet voortbestaan’ 2006) noemen een totaal aantal van 333.

[2] Zie https://www.jck.nl/nl/longread/chronologie-van-de-jodenvervolging voor een uitgebreid overzicht.

[3] spoorverbinding van Hooghalen naar Westerbork kwam pas eind oktober 1942 gereed.

[1]

[2]

[3]

Navigatie

Hulpmiddelen