Deportatie en vernietiging Joodse volksdeel Tilburg

Deportatie en vernietiging Joodse volksdeel Tilburg

Joden worden gedeporteerd naar Westerbork (bron: Beeldbank WO2).

Joden in Tilburg

Op 1 januari 1942 wonen er in Tilburg 364 Joden, waaronder 170 vluchtelingen (Duitse Joden en Joden uit Oost-Europa). Hiervan overleeft 63,9% de Shoah. Veel Joden duiken onder in Tilburg of de naaste omgeving. Van de 164 onderduikers overleven er 124. Opvallend is dat het overlevingspercentage onder de vluchtelingen beduidend hoger is dan onder de Nederlandse Joden. In 1943 telde Tilburg 45 gemengd-gehuwde Joden, dertig mannen en vijftien vrouwen. Enkelen van hen waren daarnaast ook katholiek of protestants gedoopt.

Maatregelen, gericht tegen Joden

Al meteen na de Duitse inval wordt de Joden het leven gaandeweg onmogelijk gemaakt. Ze mogen niet meer bij de Luchtbeschermingsdienst werken, Joodse ambtenaren en hoogleraren worden ontslagen, ze mogen zich niet meer inschrijven aan een universiteit, ze mogen niet meer naar de bioscoop, ze mogen niet meer naar cafés, restaurants, bibliotheken en zwembaden, parken en plantsoenen worden verboden gebied, ze mogen alleen maar tussen drie en vijf uur 's middags in niet-Joodse winkels komen, hun persoonsbewijzen worden gemarkeerd met een ‘J’, ze mogen zonder toestemming niet meer reizen of verhuizen, ze kunnen niet meer vrij beschikken over hun vermogen en moeten kunstvoorwerpen, edelstenen en sieraden van goud en zilver inleveren, Joodse kinderen moeten naar speciale Joodse scholen, Joodse ondernemingen worden ‘geariseerd’ en krijgen een door de Duitsers aangestelde bewindvoerder. Met ingang van 3 mei 1942 zijn Joden verplicht om op hun kleding een gele zespuntige ster te dragen.
Op 20 januari 1942 vindt nabij Berlijn de ‘Wannseeconferentie’ plaats waarbij besloten wordt tot een ‘definitieve oplossing’ voor het ‘Jodenvraagstuk’.

Jodenster, op een jas genaaid. (Collectie NIOD 164881)

Op de vlucht

In mei 1940 en kort daarna vluchten 23 in Tilburg wonende Joden naar het buitenland waaronder de gezinnen van Alfred en Max Henri Polak en het gezin van Juda Hollander. Een van de vluchtelingen, Siegfried Meijer, wordt in Frankrijk opgepakt en gedeporteerd naar Auschwitz waar hij wordt vermoord. In december 1941 ondernemen Bertram Polak, Franz Robert Spier, Justine Leonie Spier-Bendien en Alfred Samuel de Wit een poging om per boot Engeland te bereiken. Er blijkt echter verraad in het spel. Ze worden gearresteerd en komen alle vier om in een concentratiekamp.

Dreiging van deportatie

Op 13 mei 1942 wordt David Gersons om onduidelijke redenen gearresteerd. Hij wordt weer vrijgelaten, maar op 23 juni moet hij zich melden bij de Sicherheitsdienst in Den Bosch. Hij komt eerst in de Polizeigefängnis Haaren terecht en vervolgens in Westerbork. Vandaar wordt hij gedeporteerd naar Mauthausen waar hij op 11 oktober 1942 omkomt.
Omdat de dreiging van deportaties al enige tijd in de lucht hangt doen sommige mensen nog een vluchtpoging of duiken alvast onder. Op 15 juli 1942 houdt de politie na een tip op de Broekhovenseweg de bus van Tilburg naar Bladel aan. De vijf inzittende Joden worden gearresteerd: Jonasz Jeret (Breslau (DE) 1923), Marcus Leib Kupferschmidt (Keulen (DE) 1914), Alex Toncman (Oss 1908), Johanna Toncman-de Hartog (Rotterdam 1910) en hun pleegzoon David Strauss (Michelstadt (DE) 1930). David Strauss wordt vermoord in Sobibor, de drie mannen komen om in Mauthausen, Johanna Toncman sterft in Auschwitz.
Op 25 juli 1942 blijken Heinz Louis Markus Abramczyk en zijn vrouw Ella Abramczyk-Rubinstein spoorloos. Ook Erich Berwin (Nakel (DE) 1891), Richard Meijer (Keulen (DE) 1909), Günther Weil (Heidelberg (DE) 1913) en Heinz Wolfgang May zijn met onbekende bestemming vertrokken.
Op 31 juli 1942 moet Joseph Gompers zich melden voor het werkkamp Twilhaar bij Nijverdal, waar hij dwangarbeid verricht. Hij wordt in oktober naar Westerbork overgebracht en vandaar op 19 oktober naar Auschwitz gedeporteerd. Daar komt hij op 28 februari 1943 om het leven.
Op 21 augustus 1942 houdt de politie in de woning van J. Coolen aan de Atelierstraat 87 drie onderduikers aan: Eljasz Brisz, Chaja Cywia Brisz-Zoludkowska en Gerszon Brisz. Zij komen om in Auschwitz.

Katholiek gedoopte Joden

Naar aanleiding van de Jodenvervolging sturen de Nederlandse kerkgenootschappen op 11 juli 1942 een protesttelegram naar de Duitse autoriteiten. Dit telegram wordt op 26 juli in alle kerken voorgelezen. Als represaille laten de Duitsers op zondag 2 augustus in het hele land katholiek gedoopte Joden arresteren en naar kamp Amersfoort overbrengen. In Tilburg worden acht personen gearresteerd, vijf vrouwen en drie mannen. Zeven van hen mogen korte tijd later weer naar huis. Paulina Hollander gaat via kamp Amersfoort naar Westerbork. Vandaar gaat zij op 17 augustus op transport naar Auschwitz waar zij bij aankomst op 19 augustus vermoord wordt.

Eerste deportatie, 28 augustus 1942

Op 14 juli 1942 vindt het eerste transport plaats van Amsterdamse Joden naar Westerbork en de volgende dag rijdt de eerste trein van Westerbork naar vernietigingskamp Auschwitz. De eerste deportatie van Joden in Tilburg vindt plaats op vrijdag 28 augustus 1942. Twee dagen eerder heeft de politie 126 oproepingskaarten verspreid waarop staat dat men zich in de BBA-loods bij het station moet melden voor ‘werkverruiming’ in Duitsland. Van de opgeroepenen komen er vijftig niet opdagen: 16 zijn niet (meer) aanwezig op hun woonadres en 34 verschijnen niet. Van degenen die zich aanmelden worden er 51 (voorlopig) vrijgesteld. Op het station in Den Bosch worden nog vier personen teruggestuurd. De anderen gaan via Den Bosch naar station Hooghalen in Drenthe. Vandaar moeten ze te voet naar het vijf kilometer verderop gelegen kamp Westerbork Naar Westerbork gaan: Elisabeth Agsteribbe, Samuel Agsteribbe, Gerda Blumenstock, Gerson Blumenstock, Mirel Blumenstock-Krieger, Edmond Buchen, Isaak Buchen, Manfred Buchen, Rosa Buchen-Landesmann, Chaim Czapnik, Fanny Czapnik, Leo Leib Czapnik, Salomon Czapnik, Frajdla Czapnik-Grynszpan, Estella van Dam, Eliazer Gosselaar, Else Grödel-van Lier, Carla Grödel, Getrud Cere Moses, Levi Nathan Leeuwarden (1894–1967) en Kathe Leeuwarden-de Vries (1898–1963). Wie vanaf Den Bosch ook meegaat naar Westerbork is Abraham Elie (Bram) van Dam. Hij was op 10 juli ondergedoken maar werd opgepakt en komt op 18 juli in de Polizeigefängnis Haaren terecht. Vijftien personen uit Tilburg gaan op 31 augustus op transport naar Auschwitz, de vijf leden van het gezin Czapnik volgen op 4 september. Levi Leeuwarden en zijn vrouw blijven achter in Westerbork, op 21 april 1943 worden ze naar Theresienstadt gedeporteerd. Ze overleven de oorlog en komen op 13 juni 1945 terug naar Tilburg.

Gearresteerd en gedeporteerd, september 1942–december 1942

• 10 september. Hella Dywan verhuist naar Amsterdam; later duikt zij onder in Nieuwersluis. Zij komt om in Auschwitz.
• 15 september. Aan de Trouwlaan 230 worden Marcus Snijders en Esther Snijders-Swaab uit Amsterdam aangehouden. Esther komt in 1942 om in Auschwitz, Marcus komt in 1944, ‘ergens’ in Midden-Europa om.
• 16 september. De Vreemdelingendienst arresteert Zalma Nusym Czapnik, zijn vrouw Priscilla Czapnik-Israel en de in 1936 in Tilburg geboren tweeling Fanny Francis en Simon Sidney Czapnik. Omdat Priscilla de Engelse nationaliteit bezit, overleeft het gezin de oorlog.
• 17 september. In Den Bosch wordt David Leibu Barasch aangehouden. Hij komt om in Auschwitz.
• 18 september. Hertha Gottschalk was met haar kinderen Elise Hollander en Leo Hollander (1922-2010) opgeroepen voor deportatie maar zij vlucht met Elise naar Frankrijk. Daar is zij opgepakt en op 18 september via Drancy naar Auschwitz gedeporteerd. Leo overleeft de oorlog.
•  ? oktober. De politie arresteert Alfred Deen. Hij wordt op 19 oktober gedeporteerd naar Auschwitz.
• 2 oktober. De gemengd-gehuwde Martin Marcus (Prenzlau (DE) 1894) wordt overgebracht naar Westerbork. Hij overleeft de oorlog.
• 28 oktober. Op het station in Tilburg arresteert de politie Willem Stodel uit Den Haag. Hij komt in 1945 om in een buitenkamp van Auschwitz.
• 4 november. Fritz Cohen (Kiel (DE) 1902) wordt gearresteerd en door de Sicherheitspolizei naar Den Haag overgebracht. Hij wordt later weer vrijgelaten en duikt onder. Hij overlijdt in Haarlem op 7-10-1943. Zijn vrouw Grete Katz overleeft de oorlog.
• 11 november. Bertha Lorber-Holler, Koningstraat 42 en twee kinderen van haar broer Jacob, Margot (1930) en Heinz (1933), zijn voortvluchtig. Bertha wordt in België opgepakt en via Mechelen gedeporteerd naar Auschwitz. De kinderen overleven de oorlog in een weeshuis.
• 12 november. De politie arresteert op verzoek van de Sicherheitspolizei Herman Klein, Magdalena Hollander en Georg Ollendorff. Klein en Hollander worden in Auschwitz vermoord, Ollendorf overleeft de oorlog.
• 11 december. In een huis aan de Rozenstraat 9 wordt de uit Amsterdam afkomstige Nathan de Groot aangehouden. De gemengd-gehuwde De Groot overleeft de oorlog.
• 12 december. De politie houdt op het station in Den Bosch Bernard Kellerman aan. Hij wordt in Sobibor vermoord.
• 23 december. De politie houdt bij Van Oudheusden aan de Koningshoeven 283 drie ondergedoken kinderen aan: Sofie Mia van Bueren (Zandvoort 1932), Jette de Lange (Deventer 1932) en Leo Ossendrijver (Leiden 1937). Sofie en Leo worden in Sobibor vermoord en Jette in Auschwitz.

Overleden, gearresteerd, gedeporteerd, januari 1943-april 1943

• 17 januari. Rika Rebecca Van Dam-de Groot overlijdt in een Tilburgs pension aan de Langestraat aan de gevolgen van een illegale abortus. Haar man Alexander van Dam en dochter Lena duiken onder en overleven de oorlog.
• 21 januari. Caroline Josine Emma Moerel wordt vanuit Het Apeldoornsche Bosch naar Auschwitz gedeporteerd en vermoord.
• 19 februari Max Marcus en Selma Marcus-Neumann worden gearresteerd op hun onderduikadres aan het Goirkepark 43 (Julianapark). Ze worden in Sobibor vermoord.
• 9 maart. Flora Swartenberg-Schepp wordt vanuit Amsterdam overgebracht naar Westerbork en vandaar naar Sobibor. Flora woont slechts korte tijd in Tilburg. In juli 1942 gaat zij naar Amsterdam.
• 10 maart. Op hun onderduikadres in Breda worden Emanuel Mendels, Martha Mendels-van Engel en Kitty Mendels aangehouden. Ze worden in Sobibor vermoord.
• 12 maart. Emanuel Kellerman wordt in zijn woning aan de Ververstraat gearresteerd. Hij wordt in Sobibor vermoord.
• 13 maart. Op hun onderduikadres aan het Molenbochtplein 17 worden Coenraad Mandaat, [[Rodrigues Sara|Sara Rodrigues], Benjamin Duis en Gracia Duis-Rodrigues. Benjamin Duis komt in 1945 om in Midden-Europa, de drie anderen worden in Sobibor vermoord.
• 31 maart. Op hun onderduikadres aan de Magazijnstraat 6 worden Lodewijk Hertz, Klara Hertz-Dahl en hun zoon Erich aangehouden. Erich wordt in Vught doodgeschoten, zijn ouders worden in Sobibor vermoord.
• 2 april. In een viswinkel aan de Telefoonstraat wordt Aranka Salz-Pollak aangehouden omdat ze daar op een verboden tijdstip is en geen ster draagt. Later die dag wordt ook haar man Naftali Salz gearresteerd. Ze worden in Sobibor vermoord.
• 2 april. Siegfried Leeuwarden (1925) wordt overgebracht naar Westerbork. Hij overleeft de oorlog.
• 2 april. Thomas Daniel Stiel (1919) wordt naar Vught overgebracht en komt op 9 april aan in Westerbork. Hij overleeft de oorlog.
• 4 april. De zussen Amalia Adelberg-Hartog en Sebilla Hartog benemen zich van het leven door de gaskraan open te draaien.
• 8 april. Op het politiebureau wordt Salomon Hollander aangehouden en de volgende dag overgebracht naar Westerbork. Hij wordt in Sobibor vermoord.

Tweede deportatiegolf, 9 april 1943

Op 29 maart 1943 wordt een beschikking bekendgemaakt van Rauter, de hoogste SS-er in Nederland, dat met ingang van 10 april een verblijfsverbod geldt voor alle Joden in de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg. Bij de plaatselijke politie moeten ze een reisvergunning afhalen, waarna ze vervolgens kunnen vertrekken naar kamp Vught of (de zieken) naar Westerbork. Vijfenveertig personen komen in aanmerking voor transport naar Vught of Westerbork (en vervolgens deportatie naar Auschwitz of Sobibor). Acht duiken onder, een overlijdt tijdens de onderduik en drie zijn later alsnog opgepakt. Rechtstreeks naar Westerbork gaan: Johanna Hänchen Asch-Landau, Friederica van Lier-Leven, Alfred Löwenstein, Henriette Löwenstein-Rindskopf en Salomon Hollander.
Naar kamp Vught gaan: Alfons Blum, Simha Blumenfeld, Minna Blumenfeld-Kampler, Edith Cohen-Posner, Lore Cohen, Arthur Paul Czellitzer, Levie Drukker, Roza Drukker-Pels, Kalman Färber, Hinda Färber-Marmor, Sara Frankenhuis, Adolphina Frankenhuis, Henriette Frankenhuis, Francisca Frankenhuis, Robert Busnac, Paulina Gompers-Hollander, Anna Gompers, Maria Anna Catharina Gompers, Mina Klein-Hollander, Paul Clemens Meyer-Udewald, Ruth Meyer-Udewald, Joan Anna Meyer-Udewald, Robert Meyer-Udewald, Salomon Mozes, Kaatje Mozes-Zilverberg Roosje Salka Mozes, Martha Mozes, Horst Eichenwald, Philip Roeg, Sara Roeg-van Praag, Helene Roeg en Selma Adele Roeg. Slechts vier van hen overleven en keren terug naar Tilburg: Ruth Meyer Udewald (1902–2001), Robert Meyer Udewald (1929–1998), Martha Mozes (1925–1997) en Philip Roeg (1902–1981).

Gearresteerd en gedeporteerd 10 april 1943-december 1943

• 17 april. Op hun onderduikadres Daendelsstraat 72 worden Paul Dannenberg, Wally Dannenberg en Emma Dannenberg-Wolff aangehouden. Ze worden in Sobibor vermoord.
• 21 april. Op hun onderduikadres Oisterwijksebaan 85 arresteert de politie Raphaël Montezinos, Clara Montezinos-Zwaap, Isaäc Roozendaal, Celma Roozendaal-Druif en Harriëtte de Groot-Roozendaal. Raphaël Montezinos komt om in werkkamp Dorohucza, de vier anderen worden in Sobibor vermoord. De man van Harriëtte de Groot, Levie de Groot, ondergaat hetzelfde lot. De kinderen Salomon (1938) en Elly (1942) Montezinos, Rebecca (1939) en Meijer (1941) Roozendaal en Marco de Groot (1939) overleven de oorlog.
• 3 mei. Op hun onderduikadres aan de Groenstraat 87 arresteert de politie Donald en Catharina Mendels. Ze worden in Sobibor vermoord.
• 16 mei 1943. Friedericke Hené-Stern overlijdt op haar onderduikadres Elzenstraat 88A (nu Prunusstraat 30). Zij is daar in de tuin begraven en na de oorlog herbegraven op de Joodse begraafplaats aan de Delmerweg.
• 19 mei. Op zijn onderduikadres aan de Alleenhouderstraat 22 wordt Francois Busnac gearresteerd. Hij wordt in Sobibor vermoord.
• 31 mei. Arrestatie in Breda van Karola Spanier. Zij staat op de lijst van 9 april, maar duikt onder. Ze wordt in Auschwitz vermoord. Haar kostganger Kurt Mendel, die ook op de lijst staat, overleeft de oorlog.
• 1 juni. Overbrenging naar Vught van Willy Deen, Käthe Deen-Wolff, Helga Deen, Klaus Gottfried Albert Deen, Hartog Benjamin van Dam, Maria van Dam-van Geens, Jakob de Wilde, Hanna de Wilde-Smeer en Gerda Nothmann. Gerda Nothmann (1927–1999) overleeft de oorlog als Philips-meisje in Vught, alle anderen worden in Sobibor vermoord.
• 3 juni. Hermann Simon Steinberg en Adelheid Steinberg-Cats worden op het station in Breda gearresteerd. Zij waren sinds 8 maart spoorloos. Ze worden in Sobibor vermoord. Hun gemengd-gehuwde zoon Gerhard overleeft de oorlog.
• 5 juni. Louis Gersons, zijn vrouw Martina Gersons-van Gelder en hun zoons Hans en Magnus verhuizen van Tilburg naar Amsterdam in het kader van de verplichte ‘concentratie’ in Amsterdam van Joden uit de provincie. Daar worden ze gearresteerd en op 29 september overgebracht naar Westerbork. Ze komen om in Bergen-Belsen. De jongste zoon Magnus (1934–2019) overleeft de oorlog.
• 5 juni. Kurt Löwenstein en Rosa Löwenstein-Eis verhuizen van Tilburg naar Amsterdam in het kader van de verplichte ‘concentratie’ in Amsterdam van Joden uit de provincie. Daar worden ze gearresteerd. Op 20 juni 1943 worden ze overgebracht naar Westerbork. Kurt Löwenstein komt om in werkkamp Dorohucza, zijn vrouw en zijn moeder worden in Sobibor vermoord.
• 15 juni. In de Buurtstraat houdt de politie de uit Duitsland gevluchte Joseph Samson (1891–1971) en zijn dochter Lore (1925–2009) aan. Zij worden gedeporteerd naar Theresienstadt maar overleven de oorlog. De vrouw van Joseph Samson, Alice (1894–1950) en hun zoon Alfred (1922) duiken onder in Westelbeers. Ook zij overleven de oorlog.
• 7 juli. In hotel Riche aan de Heuvel wordt Friedrich Stein (1909) aangehouden. Hij komt om in Auschwitz.
• 13 juli. De Ommense politie arresteert aan de Korvelseweg het echtpaar Jacobus van Dam (Nijmegen 1883) en Bertha van Gelder (Groningen 1897). Ze worden in Auschwitz vermoord.
• 4 augustus. Op hun onderduikadres Sevenhoekstraat 64 worden Samuel Lisser en Anna Lisser-de Groot gearresteerd. Ze worden in Auschwitz vermoord.
• 14 augustus. Joseph Marcus Cohen wordt naar Westerbork overgebracht. Joseph Cohen is gemengd gehuwd, maar moet wel een ster dragen. In 1943 duikt hij onder in Hillegom, waar hij gearresteerd wordt. Hij wordt in Auschwitz vermoord.
• 14 oktober. Op hun onderduikadres J.P. Coenstraat 41 worden Izaak Frank en Rebecca Frank-Rootveld gearresteerd. Ze worden in Auschwitz vermoord.
• 21 oktober. In een huis aan de Blazoenstraat arresteert de politie Benedictus Fransman en Pauline Fransman-Goldstein. Later die dag worden in een huis aan de Leenherenstraat Caroline Fransman en in een huis aan de Slotstraat Jonas Samuel Fransman en Mary Fransman-van der Stam gearresteerd. Mary Fransman is hoogzwanger; op 1 november bevalt zij in het Sint Elisabethziekenhuis van een dochter, Jopie Paulina. Caroline Fransman (1919–2012) ontkomt aan deportatie door voor de SD Joden te verraden. Na de oorlog krijgt zij hiervoor twaalf jaar gevangenisstraf. De andere leden van de familie Fransman worden in Auschwitz vermoord.
• 11 november. De Ommense politie arresteert de gemengd-gehuwde Cornelia Balk-Klein. Ze wordt in Auschwitz vermoord.
• 16 november. In een huis aan de Bredaseweg houdt de SD uit Den Haag vier onderduikers aan. Een van hen, Leizer Sonnenberg (1894), wordt in Auschwitz vermoord, de andere drie komen in Westerbork terecht maar overleven de oorlog.
•  ? december. Leonie Hoepelman en haar oudste zoon Marcel worden in België aangehouden. Leonie komt in 1945 om in Ravensbrück, Marcel komt in een dwangarbeiderskamp terecht en overleeft de oorlog.

Renée Moser en Gerard Brouwer. De vader van Renée, Max Moser, was lid van de Joodse Raad. Het gezin Moser overleefde de oorlog.

Deportatie Joodse Raad

Op 29 september 1943 zijn de nog in Tilburg aanwezige functionarissen van de afdeling Tilburg van de Joodse Raad met hun gezinnen gearresteerd en via Westerbork gedeporteerd. Vijf van hen komen begin 1945 om: Henri Gersons, Frida Gersons-van Embden, Bernard Gersons, Frederika Gersons-Gomperts en Hannelore Strauss. De twee dochters van Bernard en Frederika Gersons, Elly (1918–1998) en Helène (1919–1968), Max Moser (1900–1973), zijn vrouw Batseba Moser-Pimentel (1904–1982) en hun kinderen Reneé (1928–2011) en Freddie Robert (1937) en Joseph Pimentel (1903–1957) overleven de oorlog.

Gebeurtenissen in 1944

• 14 januari. In de Noordstraat worden Eugène van Messel en zijn vrouw Antje van Messel-Mogendorff (1905–1956) aangehouden. Zij zijn in het bezit van valse persoonsbewijzen. Hun arrestatie leidt tot de (mislukte) moordaanslag op NSB-politieagent Gerrits.
•  ? januari. Arrestatie van Alfred Levy en Jeanne Levy-Rosenberg. Zij zijn in januari 1944 gearresteerd en op 27 januari naar Westerbork overgebracht. Alfred Levy komt om in Auschwitz. Jeanne overleeft meerdere concentratiekampen en keert in 1945 terug naar Tilburg, waar haar drie kinderen ondergedoken zijn. In 1949 emigreert zij met haar kinderen naar Israël.
• 18 maart. In het Wilhelminakanaal wordt het lichaam gevonden van Salomon Gersons.
• 31 maart. Vier gemengd gehuwde vrouwen worden gearresteerd, overgebracht naar het Huis van Bewaring in Den Bosch en vervolgens naar Westerbork. Twee van hen zijn korte tijd later weer vrijgelaten, de andere twee, Henriëtte Janssens-Wertheim (1878–1953) en Esther van Spaandonck-Hollander (1890–1951) zijn op 31 juli naar Theresienstadt gedeporteerd. Zij keren in 1945 terug naar Tilburg.
• 1 april. Jacob van Leer komt aan in Westerbork. Het is niet bekend waar en wanneer hij gearresteerd is. Hij wordt in Auschwitz vermoord. Zij ouders duiken onder in Tilburg en overleven de oorlog.
•  ? april. Arrestatie van Samson Wijnberg, Betje Wijnberg-Mendels en hun dochter Clara Alida.
• 23 april. Nechmije Stiel komt om het leven bij een aanval door geallieerde vliegtuigen. Vanaf maart 1944 zijn gemengd-gehuwde Joodse mannen, waaronder tien uit Tilburg, tewerkgesteld in Havelte (Drenthe) bij de aanleg van een vliegveld.
• 2 augustus 1944. In het ouderlijk huis van Jef van Bebber aan de Korenbloemstraat 137 worden acht onderduikers gearresteerd: Fritz Siegfried Roos, zijn vrouw Elisabeth Culp, hun kinderen Bernd en Anita (1925–2003), Kaatje Gersons-Hartog, Louis van Leeuwen, Alexander van Leeuwen en Henriëtte van Leeuwen-Gerson.
• 3 augustus. Op twee verschillende onderduikadressen arresteert de politie Sofie Culp-Fränkel en Alexander Gerson. Zij worden in Auschwitz vermoord.
• 9 augustus. Op hun onderduikadres arresteert de politie het uit Hengelo afkomstige echtpaar Israël Mogendorff (1875) en Cato Mogendorff-Kets de Vries (1879) en hun zoon Abraham (1911). Het echtpaar wordt in Auschwitz vermoord, Abraham komt om in Stuttgart.
• 11 augustus. Op last van de SD worden Salomon Moerel en Clara Moerel-Visser op hun onderduikadres gearresteerd. De twee zoons, Maurits en Henri, zijn elders ondergedoken en overleven de oorlog.
• 13 augustus. In Huize Nazareth arresteert de politie de zesjarige Samuel Max Akker. Hij wordt in Auschwitz vermoord.
• 14 augustus. Arrestatie op last van de SD van Hans Badmann op zijn onderduikadres Capucijnenstraat 102. Hij wordt in Auschwitz vermoord.
• 19 augustus. De Staatspolitie Den Haag en SD Velp arresteren Philippus van Rhijn, Ida van Rhijn-Ossedrijver en haar dochter Henriëtte. Henriëtte overleeft de oorlog.
• 21 augustus. De SD Velp arresteert Edith Bartels op haar onderduikadres in Apeldoorn. Haar ouders overleven de oorlog door onder te duiken en keren na de oorlog terug naar Tilburg.

Struikelstenen

De eerste struikelstenen in Tilburg zijn in april 2010 geplaatst voor het huis Dapperstraat 1 waar het gezin Van Dam woonde. Inmiddels (2023) liggen er in Tilburg – verspreid over de stad – 63 struikelstenen.

• Struikelstenen in Tilburg

Bronnen

Regionaal Archief Tilburg

• Archief 37, Israëlitisch Armbestuur, 1936-1942
• Archief 307, Archief van de Nederlands Israëlitische gemeente Tilburg, 1817-2013
• Archief 565, Collectie documentatie Tilburg 1940-1945, invnrs. 259-274, Documentatie betreffende de joodse oorlogsslachtoffers van Tilburg.
• archief 1115 Inventaris van het archief van de familie R. Nathan te Tilburg, 1918-1984
• Archief 1551, Familie Hartog van Dam-Geens te Tilburg, 1920-1943

Literatuur

• Bader, J. Kroniek van 'n Vervolging, Joden in Tilburg, Waalwijk en omstreken (Soesterberg 2018).
• Beer, Ad de en Gerrit Kobes, Het leven gebroken. De geschiedenissen van de Tilburgers die als gevolg van de strijd tegen Duitsland en de bezetting van Nederland om het leven kwamen, Tilburgse Bronnenreeks 4 (Tilburg 2002).
• Beer, Astrid de en Arnoud-Jan Bijsterveld, ‘Verslag symposium Omdat we weten van hun lot. Onderzoek naar Joden in Noord-Brabant 1930-1945 (Tilburg, 21 april 2016)’, in: Noord-Brabants Historisch Jaarboek 33 (2016), 189-191.
• Bijsterveld, Arnoud-Jan, ‘Gedenkteken voor slachtoffers en overlevenden. Het verhaal achter de ‘struikelsteen’ voor Bertram Polak (1918-1942)’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 29 nr. 1 (2011), 3-14.
• Bijsterveld, Arnoud-Jan en Petra Robben, ‘Een naam, een gezicht, een verhaal, een plek. Op zoek naar Joodse Tilburgers, 1930-1945’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 59-62.
• Bijsterveld, Arnoud-Jan, House of Memories. Uncovering the Past of a Dutch Jewish Family (Hilversum 2016).
• Bijsterveld, Arnoud-Jan, ‘De nazificatie van een straat. Uit het visuele geheugen van Tilburg’, in: J. Ketelaars en R. van Putten (red.), De verbeelding van Tilburg (Tilburg 2016), 22-25.
• Bijsterveld, Arnoud-Jan, Ons huis. Op zoek naar een Joodse familie in Tilburg (Hilversum 2020).
• Blatman, Daniel, Die Todesmärsche 1944/45. Das letzte Kapitel des nationalsozialistischen Massenmords (Hamburg 2011).
• Brouwer, Florentine, Een ghetrouwe helt. Kees van Holst Pellekaan (1922-1942) (Den Haag 2022).
• Croes, Marnix, en Peter Tammes, ’Gif laten wij niet voortbestaan’. Een onderzoek naar de overlevingskansen van joden in de Nederlandse gemeenten, 1940-1945 (Amsterdam, 2006).
• Eijck, Jan A.M. van, ‘Freddie de Wit, huisarts in Tilburg 1936-1941. Een jonge Joodse huisarts, een vergeten slachtoffer van de Holocaust’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 72-77.
• Eijck, Jan A.M. van, ‘Salomon Moerel, huisarts in de Tuinstraat 1907-1944. Een Joodse huisarts die in september 1944 alsnog slachtoffer werd van de Holocaust’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 77-81.
• Feijten, Leo, Meer dan een knijpkat. 75 Jaar knijpkatten van Philips 1940-2015 (Nijmegen 2016).
• Gerritse, Theo, Rauter. Himmlers vuist in Nederland (Amsterdam 2017). Ook als proefschrift: https://pure.uva.nl/ws/files/29157837/Thesis_complete_.pdf
• Gil, Jardena en Petra Robben, ‘Open Joodse Huizen 2013 in Tilburg’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 94-97.
• Gil, Jardena, ‘Joden in Tilburg 1930-1945: een focus op vluchtelingen’, in: Astrid de Beer en Jojanneke van Zandwijk (red.), Omdat we weten van hun lot. Onderzoek naar Joden in Noord-Brabant, 1930-1945, symposiumbundel (Tilburg 2016).
• Groot, Marco de, Oorlogswees (Houten 2011).
• Heijden, Mieke-Nelie van der, 'Onbekende foto's Joodse Tilburgse familie Gersons ontdekt in Australië', Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 1 (2013), 8-11.
• Heijst, Sanne van, Philips-meisje van kamp Vught. Haar levensverhaal (Amsterdam 2016).
• Helm, Sarah, Ravensbrück. Geschiedenis van het concentratiekamp voor vrouwen (Amsterdam 2015).
• Holman, Ans, ‘In het oog van de orkaan. Hoe de families Leopold en Wohlmuth in Tilburg terechtkwamen en de oorlog overleefden’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 90-93.
• Ketelaars, Jeroen en Ronald Peeters, ‘Overzicht van publicaties over en door joodse Tilburgers’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 98-99.
• Levy-Rosenberg, Jeanne, Durch die Hölle: Von Holland durch Auschwitz-Birkenau, Ravensbrück, Malchow, Taucha, zurück und nach Israel (Konstanz 2000).
• Mulder, Dirk, Buitengewone transporten. Deportaties van Joden, Roma en Sinti uit Nederland, 1940-1945 (Zwolle 2022).
• Oord, Ad van den, Vervolgd en vergeten. Duitse en Nederlandse joden in Oisterwijk 1933-1945 (Oisterwijk 1998).
• Prenger, Kevin, 'Het verloren transport' Dodentrein naar Tröbitz, in: Kevin Prenger, Meer dan alleen Auschwitz. Bijzondere en onbekende verhalen over de holocaust (Driebergen 2021), 170-203.
• Rens, Herman van en Annelies Wilms, Tussenstation Cosel. Joodse mannen uit West-Europa naar dwangarbeiderskampen in Silezië, 1942-1945 (Hilversum 2020).
• Robben, Petra, ‘Sporen in de stad. Herinneringen aan Joodse Tilburgers’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 63-67.
• Scholtes, Hans, ‘Ondernemen, leven en overleven in Tilburg. Emanuel Mendels en zijn gezin’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 68-71.
• Scholtes, Hans, ‘De Rijks-HBS “Willem II” gefotografeerd in 1939’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 82-86.
• Schute, Ivar, In de schaduw van een nachtvlinder. Een archeoloog op zoek naar sporen van de Holocaust (Amsterdam 2020).
• Sinnema, Cor, et al., Met nieuwe ogen. Verhalen over Joden en Christenen in Tilburg (Tilburg 2018).
• Versluis, Rinus, ‘“Ze wisten niet wat hun te wachten stond.” De lotgevallen van het gezin van Joseph Gompers en Paulina Hollander’, Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, jrg. 31 nr. 3 (2013), 87-89.

Externe links

Individuele personen

• Joods Monument
• Arolsen Archives
• Memorial Book
• Oorlogsbronnen.nl
• Namen en nummers Tilburg
• Oorlogsgravenstichting
• Holocaust namenmonument
• Robert Busnac

Kampen

• concentratiekamp Buchenwald (DE)
• concentratiekamp Mauthausen (AT)
• concentratiekamp Auschwitz (PL)
• concentratiekamp Ravensbrück (DE)
• vernietigingskamp Sobibor (PL)
• concentratiekamp Theresienstadt (CZ)
• concentratiekamp Bergen-Belsen (DE)
• doorgangskamp Dossinkazerne Mechelen (BE)
• kamp Westerbork
• internerings- en doorgangskamp Drancy (FR)
• Kamparchieven
• kamp Vught
• kamp Amersfoort
• Polizei- und Untersuchungsgefängnis Haaren
• Joodse werkkampen in Nederland

Overige links

• Chronologie van de Jodenvervolging
• Verloren transport
• Het Apeldoornsche Bosch
• documentaire Het Apeldoornsche Bosch
• Joods Van Dam
• Oranjehotel Scheveningen
• Traces of War
• De Sobibor tapes
• Wannseeconferentie
• Protokoll der Wannsee-Konferenz