Tekst- en Rouwborden

Inleiding.

Wie de kerk binnenkomt, vallen direct enkele houten borden op die tegen de wanden zijn opgehangen. Een nadere beschouwing doet ons een viertal grote tekst- of herdenkingsborden zien, daterend uit de jaren 1582 tot 1616, en een aantal rouw-of wapenborden uit de jaren 1662 tot 1769. De laatste zijn veel kleiner dan de eerstgenoemde. Totaal bezit de hervormde gemeente negen rouwborden, t.w. een kleine, ruitvormige uit de 17e eeuw en een achttal grotere uit de 18e eeuw. Alvorens nader in te gaan op de borden in de hervormde kerk volgen hier eerst enige algemene kenmerken van tekstborden en rouwborden. Tekstborden zijn grote, rechthoekige borden waarop Bijbelteksten zijn geschilderd. Ze zijn voorzien van een omranding waaromheen dan vaak weer panelen zijn aangebracht met versieringen die deels geschilderd, deels in hout uitgestoken of gezaagd zijn. De verticale delen van de omranding zijn meestal in kolomvorm. De borden doen denken aan de bekende cartouches en tekstbladen die men aantreft op prenten en in boeken uit de zestiende en zeventiende eeuw. Rouwborden zijn gedenktekens voor overledenen. in de 17e eeuw werd het bezit aan familiegraven in de kerk sterk uitgebreid. Dit als gevolg van de opkomst van een voorname middenstand en een zich voornaam voelende ambtenarenstand. Al spoedig was de ruimte in de kerken niet meer toereikend voor het aanbrengen van meer dan een grafsteen; de kisten moesten op elkaar geplaatst worden. Om toch de naam en kwaliteiten van de overledene voor het nageslacht te bewaren liet men prachtige houten borden maken, mooi beschilderd en versierd met houtsnijwerk, waarop, nog beter dan op een grafsteen mogelijk was, de naam, titels en familierelaties van de overledene konden worden vermeld. Ook in de van oudsher voorname families kwamen houten rouwborden steeds meer in gebruik. Laten we nu in chronologische volgorde de borden aan een nadere beschouwing onderwerpen.

Tekstborden.

Het bord ter nagedachtenis van prins Willem I van Oranje dateert uit 1582 en is bekroond met een oranjeboom met drie oranje-appels en vier bladeren. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354620

Op het boven paneel staat het wapen van de prins en hieronder, op een dwarsbalk - de zogenaamde fries - diens wapenspreuk JE MAINTIENDRAI, waaronder op een toegevoegd plankje NASSA U. Op het zogenaamde tekstbord staan bijbelgedeelten betreffende de plichten van vorsten tegenover hun onderdanen. Willem van Oranje was sedert 1558 heer van Geertruidenberg en hield meerdere malen verblijf hier ter stede. Of zijn bezoek aan de stad in 1581 wellicht de aanleiding is geweest voor de vervaardiging van het bord is niet bekend. De aanhankelijkheid van de burgers, waarvan dit wandbord getuigt, is verklaarbaar als men bedenkt dat na de verovering van Geertruidenberg door de prins, in 1573, de vrije verkondiging van het protestantisme mogelijk was geworden. Dat tijdens de bezetting door de staatse troepen in 1573 doden gevallen zijn onder de rooms-katholieke geestelijken en onder de Spaanse bezetting van de stad, was zeer tegen de zin van de prins. Hiervan getuigt het rijmpje onderaan op het bord, dat omgezet in modern Nederlands luidt:

„Willem van Nassau, Prins van Oranje,!

een voorstander der vromen en van Gods woord!

Verdreef hierbij het gebroed van Spanje

die zij tot hun schande nog hebben vermoord

Maar God leidt zijn spruiten in zijn paden voort."

„Willem van Nassau, Prins van Oranje, een voorstander der vromen en van Gods woord Verdreef hierbij het gebroed van Spanje die zij tot hun schande nog hebben vermoord Maar God leidt zijn spruiten in zijn paden voort."

Uit de nog aanwezige haken aan de zijkanten van het bord was af te leiden dat er voorheen ook zijpanelen hebben bestaan. In de loop van de tijd zijn deze verdwenen, hoe is niet meer na te gaan. Om een idee te geven hoe het bord er oorspronkelijk uitzag, zijn tijdens de restauratie van het bord in 1981 nieuwe zijpanelen aangebracht. Deze panelen zijn niet beschilderd, slechts het restauratiejaar is erop vermeld.

Het regentenbord uit 1583 is het grootste en zonder twijfel het meest interessante de vier tekstborden. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354625 Nadat in 1573 Geertruidenberg door de troepen van Prins Willem van Oranje veroverd was, werd de kerk voor de protestantse eredienst ingericht. Alle altaren en beelden wierden uit de kerk verwijderd. Daarna heeft men het kerkgebouw weer willen verfraaien, maar nu in reformatorische zin door onder andere deze tekstborden. Als gevolg van het groeiend protestantisme nam de bijbel weer een grote plaats in ons volksleven in. Op de tekstborden komen dan ook bijbelgedeelten voor, die de lezers wijzen op de kleinheid van de mensen tegenover de grootheid van God. Zo bevat het regentenbord teksten uit de oudtestamentische bijbelboeken. Deuteronomium, Exodus en Leviticus, alle betrekking hebbende op het rechtersambt.

Godt gebiedt dat men ’t volck rechters stellen sal; Godt leert wie men tot rechtersampt, verkiezen sal; Hoort ghij rechters God vermaent U lieden U ampt; God belast den rechters geen geschencke te nemen en dat gherige schadelijck sijn.

Hoewel bovenvermelde tekst geheel slaat op het ambt van de schepenen als rechters, staan bij de wapens van de schout en de schepenen ook de wapens van de beide burgemeesters, de ontvanger en de secretaris op het bord afgebeeld.De gehele magistraat wordt dus betrokken bij de afbeeldingen op het bord, vandaar de naam. In de top van het bord is het jaartal 1583 vermeld met op de fries de zinspreuk A UDI AL TERAM PAR TEM (Hoor de andere partij).Nadat de stad door het verraad van het muitende Engelse garnizoen in 1589 in handen van Parma viel, kwam de kerk opnieuw in het bezit van de katholieken. Men is toen het regentenbord gaan gebruiken als opstand voor het nieuwe hoogaltaar. Zeer vermoedelijk is toen het tekstpaneel vervangen door een specifiek katholieke voorstelling, zeer waarschijnlijk het Heilig Kruis, gezien het feit dat de spreuk „Audi alteram partem" werd overgeschilderd met de tekst „Tuam crucem adoram Domine" (Uw kruis aanbid ik, Heer). Op de boven-, beneden- en zijpanelen waren de wapens van alle magistraatleden van 1583 geschilderd. De constructie van het bord laat toe dat de genoemde panelen vrij gemakkelijk verwijderd kunnen worden, zodat dit beslist wel gebeurd zal zijn, daar het niet aannemelijk is dat in een rooms-katholieke kerk de wapens zouden prijken van calvinistische magistraatleden, die bovendien in 1589 voor een deel gevlucht waren.In 1593, na het beroemde beleg van prins Maurits, kwam de kerk opnieuw, en nu voorgoed, in gereformeerde handen. Het bord werd weer in elkaar gezet, de spreuken overgeschilderd en de wapens van de magistraatleden van 1593 over de bestaande wapens van 1583 geschilderd. Vóór de restauratie van het bord in 1985 waren de oude wapens nog goed te zien. Volgens de onderzoekingen van onze voormalige gemeentearchivaris, J. van Mosselveld, waren de magistraatleden van 1583: schout Peeter van Clootwijck burgemeester Dierck Ghijsels burgemeester Sijmon van Teylingen president-schepen Frans Dierck Gerits schepen Cornelis Heijs schepen Willem Croon Jacobsz. schepen Floris van Mer schepen Mathijs van der Heijden schepen Willem van Dongen Cornelisz. schepen Aert Jansz. Buijs tresorier/ontvanger Jacques Schollen secretaris Adriaen de Hooge en van 1593: schout Peeter van Clootwijck burgemeester Dierck Ghijsels burgemeester Jan Schuijfhill president-schepen Jacques Schollen schepen Floris van Mer schepen Adriaen Maes de Lockere schepen Huybrecht Heijs schepen Godschalck Heijs schepen Peter Boucquet schepen Michiel van der Stael tresorier/ontvanger Dirck van Clootwijck secretaris Israel van Maesdale

In de, na de inname van 1593 opgetreden, magistraat keerden slechts vier van de leden van 1583 terug. Enkelen waren overleden, anderen te oud geworden. Frans Dierck Gerits collaboreerde met de Spaanse bezetter en bleef aan. Na 1593 werd hij direct afgezet, evenzo Aert Jansz. Buijs, die burgemeester was van 1590 tot 1593. Later vindt men kinderen of aangetrouwde kinderen van beide collaborateurs weer terug in de vroedschap.

Het bord ter nagedachtenis van Arent van Du(i)venvoorde, de gouverneur van Geertruidenberg in de periode 1595 tot 1601, dateert Valk 1596. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354623 Op het boven paneel is het wapen van de familie Van Duivenvoorde aangebracht, op goud drie zwarte wassenaars (laatste kwartierstand van de maan, liggende met de punten naar boven). Daaronder op de fries de zinspreuk: GODT MYN HOPE. Op het bord staan bijbelteksten waarin oversten van het volk gewezen worden op hun verplichtingen tegenover de vijand, o.a. Jozua 10:24 en Psalm 44:6. Geheel onderaan staat een gedichtje, waarin de naam van Arent van Duvenvoorde verwerkt is: Maeckt mij JONCKHEER en verheucht door U genade Met U woort als een ARE NT tot uwer eeren; Bewaert mij Godt VAN grootheijt en alle genade dat ick ootmoedich als DUVEN sonde r verleeren mijn ampt mach bediene VOOR DE ooge des Heere.

Visserijbord.

Het visserijbord dateert uit 1616. Van dit bord zijn de makers bekend. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354618 De schrijnwerker Abraham Loijsz. vervaardigde het bord en het werd beschilderd door Isaac Boucquet, zoon van Peter Boucquet, die in 1593 schepen van Geertruidenberg was. Dit bord is nog geheel compleet met boven-, zij- en onderpanden (afb. 2). Op het onder paneel is een gezicht op Geertruidenberg geschilderd, gezien vanuit het noorden. Men ziet dat de Biesbosch zich uitstrekte tot tegen de stadswal. Ook kan men er de kerk, de toren van het stadhuis en het weeshuis op terugvinden. Op de zijpanelen zijn allerlei visserij-attributen afgebeeld, zoals fuiken, netten, enz. De bijbelteksten op het middenpaneel hebben betrekking op vissen en herinneren eraan dat de apostelen vissers waren. De zalm- en steurvisserij werd van 1500 tot circa 1800 zeer druk beoefend door de inwoners van Geertruidenberg, en hieruit betrok de stad zeer veel inkomsten. De stad ontving de twintigste penning of 5070 van de visopbrengst. De opbrengst per jaar was gemiddeld fl. 34.000,-. Op de fries staat de spreuk: GODT GHEVET AL. Op het zeer fraai bewerkte boven paneel staan, behalve het jaartal, een zalm en een steur afgebeeld. Geheel onderaan op het onder paneel is een elft aangebracht.

Rouwborden

Na aan de vier tekstborden een uitvoerige beschouwing te hebben gewijd, richten Rouwborden wij thans onze aandacht op de in de kerk aanwezige rouwborden, die we in chronologische volgorde van overlijden gaan bekijken.

Als eerste het ruitvormig bord van Catharina Swaen van Nispen, die op 28 december 1662 is overleden. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354611 Zij was gehuwd met Cornelis Swaen, schepen en dokter in de medicijnen te Geertruidenberg en telg uit een bekend regentengeslacht. Op het bord is een ovaal wapenschild aangebracht. Het wapen bestaat uit twee delen, een deel van de vrouw en een deel van de man. Op het deel van de man staan drie zilveren zwanen met zwarte poten en rode snavels op een blauwe ondergrond, het wapen van de familie Swaen. Op het andere deel een zwarte leeuw met rode kroon en tong op een zilveren ondergrond, het wapen van de familie Van Nispen.

Het tweede bord is van Gijsbert van Issum, bij leven rentmeester der domeinen en geestelijke goederen van het kwartier Geertruidenberg. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354606 Hij is gestorven op 7 mei 1728 en begraven in de kerk op 14 juni 1728. Het bord is een gewoon schild gedekt door een helm en een uitkomend dier tot helmteken. Het wapen bestaat uit twee delen, links op zilver drie zwarte dwarsbalken en rechts in drieën gedeeld; boven op zilver een liggend hert, middenin op het gras drie achter elkaar lopende kieviten en beneden op goud drie rode gestileerde lelies. Bij zijn begrafenis luidden de vier klokken drie uur, wat de nabestaanden fl. 15.04.0 kostte.

Het derde bord is van Eva Alexandrin van Issum. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354608 Zij was ongehuwd en is gestorven op 13 augustus 1730. Zij was een dochter van Gijsbert van Issum (bord 2) en evenals haar broer Jan en enkele zusters, die later eveneens in Geertruidenberg woonden, in Wageningen geboren. Op het bord staat alleen het wapen van de familie Van Issum (afb. 3)

Het vierde bord is van Adriana Francken, geboren in Mijnsheerelandt van Moer-kercken. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20075845 Zij was gehuwd met Jacobus van Heusden (bord 5) en woonde in Geertruidenberg. Adriana Francken is op 13 april 1731 overleden. Op het bord is een ovaal wapenschild gedekt met een kroon van tien parels afgebeeld (afb. 4). Het wapen is gedeeld; links in zilver een zwart ankerkruis, op de bovenste arm een zwarte wassenaar. Het rechter gedeelte is gevierendeeld; 1 en 4 in goud een rode leeuw; 2 en 3 in goud drie rode lelies.

Het vijfde bord is van Jacobus van Heusden, geboren te Breda. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354605 Hij was secretaris van de Baronie van Boxtel en de Heerlijkheid van Liempt. Hij ondertrouwde op 24 november 1700 te Geertruidenberg met Adriana Francken, trouwdatum en -plaats zijn niet bekend. Jacobus van Heusden is gestorven op 27 november 1731. Na zijn overlijden luidden drie klokken totaal 17 uur. De begrafenis kostte voor die tijd de kapitale som van fl. 84.4.0. Op het bord komt een wapenschild voor en een helm met als helmteken een wassenaar (afb. 5). Het wapen is gelijk aan de rechterhelft van dat van Adriana Francken (bord 4).

Het zesde bord is va n Agatha Anna Maria van Issum-Rauws, schoondochter van Gijsbert van Issum . http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354603 Zij is gedoopt in Woudrichem op 8 maart 1705 en getrouwd op 10 december 1723 met Jan van Issum, oud-tresorier of ontvanger, daarna brouwer in de brouwerij ,De Hant", nu Markt 33 in Geertruidenberg. Agatha van Issum overleed 3 april 1732 te Geertruidenberg. Op dit bord ziet men rechts het wapen van de familie Rauws, een zwaan met drie sterren erboven, en links het wapen van de familie Van Issum (afb. 6). Eenzelfde ZW n vindt men in het glas boven de deur van de woning Markt 28. In dit huis was van 10 januari 1631 tot 9 maart 1640 brouwerij „De Swaen" gevestigd. De eigenaar was een lid van de familie Rauws.

Het zevende bord is van Walterus van Heusden, die op 2 oktober 1741 is overleden. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354610 Hij was rentmeester der domeinen en geestelijke goederen van het kwartier Geertruidenberg. Hij ondertrouwde op 22 november 1731 te Maassluis met Maria Waart, jongedochter, geboren en wonende te Maassluis. De plaats en de datum van het huwelijk zijn niet bekend. Maria Waart is gestorven 24 oktober 1732. Het wapen op het rouw bord is geheel gelijk aan dat van bord 4.

Het achtste bord is van Frederick Gerardt Meijbaum. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354604 Als jongeman diende hij als vaandrig in het regiment van kolonel Dibetz en lag hij in garnizoen te Geertruiden-berg. Hij ondertrouwde op 12 december 1732 te Geertruidenberg met Anna Mar-grita Alfeera van Winsheijm, jongedochter, geboren te Roermond, wonende te Geertruidenberg. Plaats en datum van het huwelijk worden niet vermeld. Frederick Gerardt Meijbaum is bij zijn sterven op 26 januari 1768 luitenant-kolonel en directeur van 's lands fortificatiën. Hij werd op 2 februari 1768 in het koor begraven. Op het bord een wapenschild gedekt met een gekroonde helm en als helmteken een groene boom tussen een zilver rode vlucht, onder het wapen zijn twee gekruiste ka-nonslopen afgebeeld en naast het wapen een degen (afb. 7).

Het laatste bord is van Adriana Verreijk, die als jongedochter in Breda woonde toen Walterus van Heusden (bord 7) op 3 maart 1735 met haar in ondertrouw ging. http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/afbeelding/20354609 Na het overlijden van haar man, in 1741, is mevrouw Van Heusden weer in Breda gaan wonen. Zoals alle leden van de familie Van Heusden is zij, na haar dood op 6 februari 1769, bijgezet in de grafkelder, die gelegen is in de nabijheid van het monument van Johan Arnold Zoutman. Ook deze is bijgezet in genoemde grafkelder. Hij was gehuwd met Johanna van Heusden, die op 15 september te Breda gestorven is en ook bijgezet in de grafkelder. Op het bord van Adriana Verreijk is een ovaal-gedeeld wapenschild afgebeeld; links uitgevoerd als het bord van Jacobus van Heusden (bord 5) en Walterus van Heusden (bord 7); rechts gevierendeeld, 1 en 4 doorsnede, boven in het zilvertwee groenenbomen naast elkaar op de groene grond, in elke boom twee gouden appels.

Geraadpleegde bronnen en litheratuur

Archief van de Nederlandse Hervormde Kerk te Geertruidenberg. Archief gemeente Geertruidenberg. J. H. van Mosselveld. ‘Het regentenbord in de Nederlandse Hervormde Kerk te Geertruidenberg”, in De Oranjeboom, XX (1967) p. 70-91.

Bron: In de Hollantsche Tuyn II, Historische wetenswaardigheden van Geertruidenberg en naaste omgeving. De tekst- en rouwborden in d hervormde kerk te Geertruidenberg.