Cookies helpen ons onze services aan te bieden. Door onze services te gebruiken stemt u in met het gebruik van onze cookies.

Omgekomen Communisten en Spanjestrijders

Betrokken personen

Bruijelle was de zoon van een van de rijkste fabrikanten in Tilburg destijds, de andere vijf kwamen uit arbeidersgezinnen.

Van 13 communisten die in Tilburg zijn geboren of daar rond 1940 hebben gewoond, zijn de namen in registraties te vinden. Doedée, De Lepper en Swolfs zijn lid geweest van de Communistische Partij van Nederland (CPN). Broers, Bruijelle en Van Meersbergen waren geen lid, maar in de Tweede Wereldoorlog heeft de bezetter hen wel verdacht van partijlidmaatschap of van banden met communisten. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) heeft de CPN Nederlandse vrijwilligers geworven om in Spanje met de Internationale Brigades te vechten tegen de fascisten van Franco. 17 personen die in de tweede helft van de jaren 1930 in Tilburg woonden, hebben gevochten in de Internationale Brigades. Broers, Bruijelle en Doedée waren Spanjestrijders. De Lepper en Swolfs hebben vrijwilligers geworven voor de strijd[1].

Gebeurtenissen 1930-1945

Tussen 1930 en 1945 doet zich een aantal grote gebeurtenissen voor waarbij ieder van de zes personen nu eens wel en dan weer niet betrokken is geweest:


1. Opkomst van de CPN (1909)

2. Tilburgse textielstaking (1935)

3. Spaanse Burgeroorlog (1936-1939)

4. Communistisch verzet: Vrede-Vrijheid (1940-1941)

5. Arrestatie (1941, 1943)

6. Deportaties naar kampen (1941-1945)

7. Overlijden in of bij kampen (1942, 1945)


Rode draad door al deze gebeurtenissen zijn het communisme en de CPN.

Opkomst van de CPN

De geschiedenis van de CPN (1909-1991) is complex en wordt gekenmerkt door hernoemingen, afsplitsing van onderdelen tot zelfstandige organisaties en samenvoeging van organisaties met de CPN. In het kort is de geschiedenis als volgt. In 1894 wordt de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP) opgericht; daarvan splitst zich in 1909 de Sociaal-Democratische Partij (SDP) af. In 1918 heet de SDP voortaan de Communistische Partij in Nederland en in 1921 verandert die naam in Communistische Partij Holland (CPH). In 1935 krijgt de CPH de naam Communistische Partij van Nederland (CPN), die streeft naar een socialistische samenleving waarin ieder naar vermogen werkt en naar behoefte ontvangt, en naar de revolutionaire omverwerping van het kapitalistische systeem. Het besturen van deze socialistische samenleving zou door het volk en voor het volk moeten gebeuren[2].


Pamflet CPN 1935
CPN 1935, Regionaal Archief Nijmegen.jpg
Bron: Regionaal Archief Nijmegen

In 1919 sluit de partij zich aan bij de Communistische Internationale (Komintern; 1919-1943), de internationale organisatie van nationale communistische partijen. De Komintern heeft dan de ambitie één Communistische Partij voor de hele wereld te worden, met de nationale communistische partijen als afdelingen. In de jaren na de oprichting wordt de Komintern steeds meer gedomineerd door de Sovjet-Unie die directieven uitgeeft waaraan de communistische partijen zich moeten houden. Nadat de CPN lid is geworden van de Komintern raakt haar lot meer en meer verbonden met het lot van de Sovjet-Unie en de Komintern. Uiteindelijk identificeert de CPN zich helemaal met de Sovjet-Unie. Voor de CPN staat in de jaren 1930 de strijd centraal tegen het fascisme en tegen de gevolgen van de economische crisis. Een aantal communisten richt samen in Tilburg een plaatselijke afdeling op van de CPN, die ressorteert onder het district Brabant van de CPN; De Lepper is een van de oprichters[3].

Tilburgse textielstaking van 1935

Het leven in Nederland is in het midden van de jaren 1930 bij tijd en wijlen roerig. Sinds de Beurskrach op Wallstreet in 1929 is het crisis in Nederland. Er heerst grote werkloosheid: bijna een kwart van de beroepsbevolking is werkloos. Mensen lijden honger, bedrijven kampen met dalende winsten, er zijn bedrijfssluitingen. Niet alleen de CPN komt op, maar ook de NSB (Nationaal-Socialistische Beweging). Gevestigde politieke partijen lijden verkiezingsnederlagen. Er zijn stakingen in bijvoorbeeld de Twentse textielindustrie en ongeregeldheden in arbeiderswijken. In 1933 is de muiterij op het marineschip de “Zeven Provinciën" en in 1934 het Jordaanoproer in Amsterdam; beide worden hardhandig de kop ingedrukt[4].


NSB Verkiezingspamflet 1939
NSB Mussert 1939 NIOD.jpeg
Bron: NIOD

In Tilburg leidt de crisis voor de fabrieksarbeiders tot een aantal opeenvolgende loonsverlagingen, tot stijgende werkeloosheid (van 1847 werklozen in 1930 tot 4439 in 1935) en armoede. Communisten roeren zich. Op 26 augustus 1935 breekt in de Tilburgse textiel een wilde staking uit, die wordt georganiseerd door links georiënteerde arbeiders. Communisten, inclusief De Lepper en Swolfs, zijn gangmakers van de staking. Aanleiding tot de staking is de aankondiging van opnieuw een loonsverlaging, nu van 10%, door de “Vereeniging van Tilburgsche Fabrikanten van Wollen Stoffen” (VTFWS) en de bereidheid van een aantal bonden om met de fabrikantenvereniging over loonsverlaging te praten. Op dat moment zit ongeveer 20% van de Tilburgse textielarbeiders zonder werk[5].

Aan de staking, met Coolen en Spijkers als bekende leiders, doen meer dan 4000 arbeiders mee. De NVV-bond “De Eendracht”, de RK Textielarbeidersbond “Sint Lambertus” en de christelijke vakbond “Unitas” steunen de staking niet. Sint Lambertus, de grootste bond van de drie, gaat, evenals De Eendracht, akkoord met een loonsverlaging van 5%. De “Landelijke Federatie van Textielarbeiders” keurt de loonsverlaging af, maar heeft weinig invloed omdat ze in Tilburg bijna geen leden heeft[6].

Omdat het een wilde staking is, blijven de stakingskassen van de vakbonden dicht. Gevolg is dat de stakende arbeiders het veelal moeten stellen zonder inkomsten. Steunacties die in Tilburg en daarbuiten worden georganiseerd beogen de ergste nood te lenigen. Zo organiseert het NAS (Nationaal Arbeids-Secretariaat, een radicaal-linkse vakcentrale van Nederlandse vakbonden) een broodactie: vanaf 11 september 1935 worden dagelijks ongeveer tweeduizend broden onder de stakers uitgedeeld - in totaal 36.800 broden[7].


Tilburgse Textielstaking 1935, Uitdeling van brood aan stakers
Vakbeweging. Textielstaking 1935. Uitdeling van brood aan textielstakers. Het brood werd gratis ter beschikbaar gesteld door diverse Tilburgse bakkers aan de huisgezinnen van de stakers. Collectie Regionaal Archief Tilburg.

Op 26 september 1935 hervatten de stakers het werk. De staking wordt het grootste arbeidsconflict uit de Tilburgse geschiedenis genoemd, heeft een maand geduurd maar heeft loonsverlaging niet kunnen afweren. De stakingsleiders krijgen als gevolg van een rancunemaatregel ontslag[8].

Spaanse Burgeroorlog

Van 1936 tot 1939 woedt de Spaanse Burgeroorlog, na een aanloop sinds 1931. In april van dat jaar winnen de Spaanse republikeinen in bijna alle provinciale hoofdsteden de gemeentelijke verkiezingen. De regering valt en de republiek wordt uitgeroepen. Na opnieuw een verkiezingswinst van de republikeinen, in februari 1936, en de vorming van een republikeinse regering, is voor de zogenaamde “nationalisten” (rechtse aanhangers in Spanje van sterk gecentraliseerd gezag) de maat vol. Zij plegen in juli 1936 een staatsgreep. Het leger van Afrika, geleid door Franco, valt vanuit Noord-Afrika de republikeinse regering aan. De nationalisten krijgen steun van de meerderheid van het Spaanse leger, Hitler’s Duitsland, Mussolini’s Italië, conservatieve en pro-fascistische vrijwilligers. De burgeroorlog breekt uit. Het nieuws van de burgeroorlog verspreidt zich over de wereld en vrijwilligers worden opgeroepen om met de Internationale Brigades de wettige regering van Spanje te beschermen tegen hun aanvallers. Vrijwilligers uit landen van Europa en daarbuiten worden lid van de Internationale Brigades van het zogenaamde “Spaanse volksleger” dat tegen het leger van Franco strijdt[9].


Carnet voor leden van de Internationale Brigades bij hun afscheid
Spanjestrijd, spanjestrijders.nl.jpg
Bron: Spanjestrijders.nl

De Internationale Brigades zijn in de herfst van 1936 op initiatief van de Komintern opgericht, die de communistische partijen in alle landen, ook in Nederland, opdraagt vrijwilligers te werven voor de Brigades. Onder toeziend oog van de CPN en de RSAP (Revolutionair-Socialistische Arbeiders Partij) gaan naar schatting 600-700 vrijwilligers uit Nederland naar Spanje. De CPN zet in de loop van 1936 een organisatie op om Nederlandse vrijwilligers voor de strijd tegen Franco te werven en vanuit Amsterdam naar Parijs te helpen, van waaruit zij naar Spanje gaan. Sommigen melden zich zelf als vrijwilligers bij de CPN. Anderen worden vaak bij stempellokalen actief benaderd door wervingsmedewerkers. Broers wordt op deze manier geworven, De Lepper en Swolfs werven vrijwilligers[10].

Na aankomst in Spanje worden de vrijwilligers doorgestuurd naar Albacete, waar het hoofdkwartier zit van de Internationale Brigades. Voordat ze naar het front gaan krijgen zij een korte training van drie à vier weken in een van de trainingscentra voor interbrigadisten in en rond Albacete. De meeste Nederlanders, onder wie Broers en Doedée, worden bij hun aankomst ingedeeld bij de bataljons Edgar André en Thälmann van de XIde Brigade. Een beperkt aantal Nederlanders wordt ingedeeld in de XIIIde Brigade; Bruijelle is een van hen[11].

De Nederlandse Staat verbiedt op 11 juni 1937 bij Koninklijk Besluit indiensttreding bij een van de strijdende partijen in Spanje. Het gevolg zal zijn dat vrijwillige strijders bij terugkeer hun Nederlanderschap verliezen en hun paspoort moeten inleveren. Dat geldt ook voor Broers, Bruijelle en Doedée die alle drie staatloos zijn geworden[12].

Eind 1938 besluit de Spaanse regering de Internationale Brigades te ontbinden. De vrijwilligers, onder wie Bruijelle, worden naar hun land gerepatrieerd. Voordien is bijna een derde van de Nederlandse strijders gedeserteerd, Broers en Doedée incluis[13].

Communistisch verzet; Uitgave van de illegale krant Vrede-Vrijheid

Op 23 augustus 1939 sluiten Duitsland en de Sovjet-Unie onderling een niet-aanvalsverdrag, het Molotov-Ribbentroppact. Ze doen dit in hun verlangen om, zo luidt de aanhef van het verdrag, de zaak van vrede tussen Duitsland en de Sovjet-Unie te versterken. Volgens het verdrag verplichten beide partijen zich af te zien van elke daad van geweld tegen elkaar. Als een van beide partijen het doelwit wordt van een derde mogendheid, dan zal de andere partij geen steun geven aan die derde mogendheid. De CPN staat door dit verdrag voor een dilemma. Loyaal aan Moskou en tegelijkertijd principieel antifascistisch moet de CPN in het reine zien te komen met het gegeven dat de Sovjet-Unie een verdrag heeft met nota bene Nazi-Duitsland[14].


Affiche De Waarheid, 1945
De Waarheid, Netwerk Oorlogsbronnen.jpg
Bron: Netwerk Oorlogsbronnen

Nadat Nederland in mei 1940 is bezet door de Duitsers, verbiedt de bezetter op 20 juli 1940 de communistische partijen. De CPN gaat onmiddellijk als ondergrondse verzetsorganisatie verder onder leiding van een driemanschap (Paul de Groot, Lou Jansen en Jan Dieters). De CPN pleegt eerst en vooral verzet door illegale bladen uit te brengen en te verspreiden. Verder financiert zij de onderduik van communisten en organiseert zij de inzameling van geld voor werkloze arbeiders die weigeren in Duitsland te werken nadat ze daarvoor een oproep hebben gekregen. Ook heeft de CPN een leidende rol bij een aantal stakingen en stuurt zij sabotageacties aan[15].

Het bekendste illegale blad van de CPN is De Waarheid, dat is bedoeld om leiding te geven aan het communistische ondergrondse werk. De Waarheid is een zogenaamd “kaderkrant”; plaatselijke communistische bladen nemen artikelen over uit De Waarheid of gebruiken artikelen uit De Waarheid als leidraad voor eigen artikelen. Een van die plaatselijke bladen is de Tilburgse krant “Vrede-Vrijheid”. Deze krant wordt al snel na de bezetting opgezet door een groep van ongeveer 45 communisten om de lezers te waarschuwen tegen de intenties van de bezetter en om de verzetsgeest aan te wakkeren. Bruijelle, Doedée, De Lepper en van Meersbergen zijn bij de krant betrokken. Vrede-Vrijheid is een uitgave van de CPN en zal verschijnen tot augustus 1943, waarna de krant opgaat in “De Waarheid”, net als andere plaatselijke bladen[16].

Arrestatie tijdens de Tweede Wereldoorlog – Sonderaktion CPN

Nazi-Duitsland heeft met de Sovjet-Unie dan wel het genoemde niet-aanvalsverdrag gesloten, maar Hitler beschouwt de Sovjet-Unie als de natuurlijke vijand van Duitsland. Hitler wil de legers van de Sovjet-Unie en Stalin’s “Joods-Bolsjewistische” regime vernietigen, haar rijke economische bronnen in handen krijgen, en in het oosten Lebensraum voor de Arische volkeren creëren. Om al deze redenen -en meer- vaardigt Hitler op 18 december 1940 Führerbevel 21 uit. Daarin geeft hij aan dat de Duitse strijdkrachten erop voorbereid moeten zijn om de Sovjet-Unie in een snelle campagne te overwinnen. Op 22 juni 1941 is het zover. De Duitsers vallen de Sovjet-Unie binnen tijdens de Operatie Barbarossa, die is gebaseerd op het Führerbevel. Daarmee verbreken zij het niet-aanvalsverdrag en is de CPN verlost van het genoemde dilemma; de CPN kan haar verzet tegen de bezetter nu probleemloos combineren met haar trouw aan de Sovjet-Unie[17].

De inval in Rusland is het startsein in Nederland voor een felle jacht van de bezetter op de communisten. In de nacht van 24 op 25 juni 1941 wordt de “CPN-Aktion” uitgevoerd in opdracht van Hanns Albin Rauter, de hoogste functionaris van de SS (Schutzstaffel) in Nederland. De actie bestaat uit massa-arrestaties van communisten. Voor de actie worden namenlijsten van communisten gebruikt die de Sicherheitspolizei heeft gebaseerd op een lijst van extremisten uit 1939 van de Centrale Inlichtingendienst (CI), en op gegevens van gemeentelijke politiekorpsen en burgemeesters. De CPN-Aktion richt zich met name op vooroorlogse functionarissen en kaderleden en is afschrikkend bedoeld - om communistisch verzet te voorkomen, waaronder agitatie op straat en in bedrijven. Ruim 400 communisten worden tijdens de actie opgepakt, zo ook Doedée, De Lepper en Swolfs. Twee maanden later volgen zo’n 200 nieuwe arrestaties. In oktober 1941 wordt Broers gearresteerd. Bruijelle blijft aanvankelijk buiten schot maar wordt in december 1941 alsnog opgepakt. De laatste van de zes slachtoffers, van Meersbergen, wordt in maart 1943 aangehouden[18].

Deportaties naar kampen en overlijden

De communisten die tijdens de CPN-Aktion zijn opgepakt, gaan naar Kamp Schoorl. Daar wordt een deel van hen vrijgelaten nadat duidelijk is dat zij niet langer banden met de CPN hebben. De rest wordt vanuit Schoorl doorgestuurd naar Kamp Amersfoort en van daaruit meestal rechtstreeks naar concentratiekampen in Duitsland[19].

Kamp Schoorl

Doedée, De Lepper en Swolfs worden gevangen gezet in Kamp Schoorl in Noord-Holland, dat plaats biedt aan 1200 gevangenen. Kamp Schoorl, officieel Polizeiliches Durchgangslager (PDL) Schoorl, is het eerste gevangenenkamp dat de Duitse bezetter in Nederland in gebruik neemt. Het kamp valt onder de verantwoordelijkheid van de Sicherheitspolizei (SiPo) en dient van juni 1940 tot september 1941 als concentratiekamp en politiedoorgangskamp. Het kamp wordt geleid door drie opeenvolgende SS-commandanten: Arnold Schmidt, Johann Stöver en Karl Berg. Berg gaat later naar Kamp Amersfoort. De grootste groepen geïnterneerden in Kamp Schoorl zijn Joodse gevangenen en politieke gevangenen, onder wie vooral communisten[20].


Kamp Schoorl, appel
Kamp Schoorl appel, Beeldbank WO2.jpg
Bron: Beeldbank WO2

Het regime in Schoorl is vergeleken met andere kampen niet streng. Gevangenen in het kamp hoeven geen zwaar werk te doen, krijgen normale voedselrantsoenen, mogen brieven schrijven en pakketten ontvangen. Wel moeten communisten en Joden soms mishandelingen en pesterijen ondergaan. Nu en dan raken communisten onderling slaags vanwege politieke meningsverschillen. De SiPo vindt Kamp Schoorl te klein, maar het kamp kan niet worden uitgebreid omdat het is ingesloten door de Noord-Hollandse duinen. Verder wil de SiPo een meer centraal gelegen locatie voor het kamp dan Schoorl. Om deze redenen besluiten de Duitsers het kamp op te heffen. Een deel van de gevangenen wordt vrijgelaten, de rest -inclusief de drie genoemde Tilburgse slachtoffers- gaat naar PDL Amersfoort, dat de functie van kamp Schoorl overneemt[21].

Kamp Amersfoort

Broers, Bruijelle, Doedée, De Lepper en Swolfs zijn vijf van de 37.000 gevangenen die in Kamp Amersfoort hebben gezeten. Het kamp, dat onder gezag staat van de Sicherheitsdienst (SD) en drie SS-commandanten heeft gehad (Walter Heinrich, Karl Berg, Joseph Kotalla), heet van 1941 tot 1943 Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort. Op 18 augustus 1941 komen de eerste gevangenen in PDL Amersfoort aan - een groep van bijna 200 communisten uit Kamp Schoorl. Kort daarna komt uit Schoorl opnieuw een groep aan, ditmaal van ongeveer 250 gevangenen. In Kamp Amersfoort zitten met name verzetsstrijders, communisten, Joden, Sovjet-krijgsgevangenen, gijzelaars, criminelen zoals zwarthandelaren, en Jehova’s getuigen. De gevangenen worden in verschillende “Kommandos” (werkploegen) ingedeeld. De meeste Kommandos moeten fysiek zwaar werk doen, bijvoorbeeld om een 320 meter lange Schietbaan aan te leggen of de grote vuilstortplaats van het kamp uit te graven. Het regime in het kamp is streng, het leven zwaar. Honger is allesoverheersend, de kleding en verwarming schieten tekort, en vooral Joden en de Sovjet-krijgsgevangenen worden gewelddadig behandeld. Regelmatig breken in het kamp besmettelijke ziektes uit, zoals dysenterie. In deze periode worden vele gevangenen uit Amersfoort doorgestuurd naar kampen in Duitsland zoals Neuengamme, Sachsenhausen, Buchenwald, Natzweiler en Mauthausen, inclusief drie Tilburgse slachtoffers: Bruijelle (Buchenwald), Doedée (Neuengamme) en De Lepper (Neuengamme). Bruijelle wordt later vanuit Buchenwald teruggestuurd naar Nederland waar hij terecht komt in Kamp Vught[22].


Kamp Amersfoort, ingang
Kamp Amersfoort Beeldbank WO2.jpg
Bron: Beeldbank WO2

In maart 1943 gaat Kamp Amersfoort tijdelijk dicht om te worden uitgebreid. In mei 1943 gaat het kamp weer open onder de naam “Erweitertes Polizeigefängnis Amersfoort”. Het kamp krijgt nu een centrale rol als verzamel- en doorvoerkamp voor mannen die in de Duitse oorlogsindustrie dwangarbeid moeten doen. Op 19 april 1945 draagt de SS het beheer van het kamp over aan het Rode Kruis. Op 7 mei 1945 gaat een Britse eenheid van de 49e infanteriedivisie het kamp binnen[23].

Kamp Vught

Op 5 januari 1943 wordt “Konzentrationslager Herzogenbusch” (Kamp Vught) geopend, het enige officiële SS-kamp van Nederland. Het dient primair als doorgangskamp. Het kamp staat successievelijk onder leiding van drie SS-commandanten: Karl Chmielewski, Adam Grünewald en Hans Hüttig. Broers, Bruijelle (na terugkomst uit Buchenwald) en van Meersbergen zijn er geïnterneerd, Swolfs gaat naar een buitenkamp van Kamp Vught. Joden maken ongeveer een derde deel uit van de gevangenenpopulatie in het kamp. Andere gevangenen zijn mensen die Joden hebben geholpen met onderduiken, verzetsmensen, Jehovah's Getuigen, verspreiders van illegale geschriften, mannen die zich hebben onttrokken aan de arbeidsinzet en gijzelaars. In totaal hebben naar schatting 30.000 gevangenen in Vught gezeten[24].


Kamp Vught, tekening voorjaar 1944
Kamp Vught tekening, Beeldbank WO2.jpg
Tekening uit een reeks van 69 foto's en tekeningen van Nationaal Monument Kamp Vught. Oorspronkelijk een aquarel van Arie Emens. 'concert in Vught, blok 2'. Bron: Beeldbank WO2

De voedselsituatie in Vught is slecht maar wordt beter vanaf mei 1943. De gevangenen worden ingedeeld in Arbeitskommandos (werkploegen) die zowel binnen als buiten het kamp werk doen. Bekende binnencommando’s zijn het 'Philips-kommando' dat radioapparatuur en knijpkatten (zaklantaarns) maakt, en het 'Luftwaffe-Kommando' dat neergestorte vliegtuigen sloopt voor de oorlogsindustrie[25].

Kamp Vught heeft 14 buitencommando’s (Aussenlagers) gehad. De buitencommando’s doen constructiewerk en reparatiewerk op vliegvelden zoals bij Eindhoven en Gilze-Rijen, bouwen vestingwerken voor de kustverdediging in Moerdijk en Roosendaal (Broers werkt er), doen administratief werk voor de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD in bijvoorbeeld Haaren (Swolfs verblijft daar), of maken gasmaskers in de Continental-fabriek in Den Bosch. Swolfs zit in Haaren tot de dag voor Dolle Dinsdag wanneer Buitencommando Haaren wordt ontruimd en de gevangenen naar Kamp Vught gaan[26].

In de periode rond Dolle Dinsdag (5 september 1944) wordt Kamp Vught geëvacueerd. De gijzelaars blijven achter, gevangenen zonder papieren worden vrijgelaten, de rest gaat op transport. Eind september 1944 wordt het kamp overgenomen door het Nederlandse Rode Kruis en op 26 oktober 1944 trekken Canadese troepen het kamp binnen De vier genoemde Tilburgse slachtoffers gaan allen vanuit Vught naar Duitsland. Broers en Swolfs komen uiteindelijk in Neuengamme terecht, Bruijelle en van Meersbergen in Dachau[27].

Kamp Neuengamme

Konzentrationslager (KZ of officieel KL) Neuengamme, waar Broers, Doedée, De Lepper en Swolfs zijn opgesloten, is vanaf eind 1938 eerst een satellietkamp van KZ Sachsenhausen in een verlaten baksteenfabriek, en sinds het voorjaar van 1940 een zelfstandig kamp in de buurt van Hamburg. De SS regelt en organiseert de internering van gevangenen in Neuengamme en de andere Duitse concentratiekampen. Kamp Neuengamme heeft als zelfstandig kamp drie SS-commandanten gehad: Walter Eisfeld, Martin Weiß die later naar Dachau gaat en Max Pauly. Bewaakt door de SS moeten de gevangenen het kamp uitbreiden, barakken en wachttorens bouwen en hekken plaatsen, een nieuwe steenfabriek bouwen, de Dove-Elbe (een zijtak van de rivier de Elbe) bevaarbaar maken en een kanaal graven. Zodra de steenfabriek is afgebouwd moeten gevangenen in die fabriek werken en klei halen uit de kleiputten. Verder moeten gevangenen werken in bedrijven van de SS en wapenfabrieken op het kampterrein. Een van die wapenfabrieken is eigendom van een dochteronderneming van de Walther-Werke; gevangenen moeten er onderdelen maken voor pistolen en geweren[28].


Kamp Neuengamme
Kamp Neuengamme, Beeldbank WO2.jpg
Bron: Beeldbank WO2

Neuengamme is in de oorlogsjaren het centrale concentratiekamp in Noord-Duitsland en een van de grootste concentratiekampen in Duitsland. Meer dan de helft van de gevangenen komt uit Oost- en Centraal Europa, met name uit de Sovjet-Unie. Ook uit Frankrijk, Nederland, België en Denemarken arriveren grote groepen gevangenen. De meeste gevangenen zitten er wegens verzetsdaden, ontduiking van Arbeitseinsatz of vanwege "rassenvervolging". In Neuengamme en zijn satellietkampen hebben in totaal zo’n 100.000 gevangenen gezeten[29].

Neuengamme heeft zo’n 85 grotere en kleinere satellietkampen gehad, verspreid over Noord-Duitsland. De satellietkampen worden opgericht voor bouw- en constructieprojecten en voor de productie van wapens. In een aantal van die satellietkampen heeft Broers gezeten: Husum-Schwesing, Ladelund en Hamburg-Rothenburgsort[30].

De leef- en werkomstandigheden in Neuengamme en zijn satellietkampen zijn slopend, mishandeling en andere straffen zijn aan de orde van de dag, de dood is altijd aanwezig. De lichamen van gestorvenen worden gewoonlijk verbrand in een crematorium. Voeding, kleding, sanitaire voorzieningen en medische verzorging zijn ontoereikend en de barakken zitten overvol. In maart 1945 begint de evacuatie van Kamp Neuengamme in opdracht van de SS. De gevangenen gaan vanuit Neuengamme te voet of per trein naar verzamelkampen zoals Wöbbelin, Sandbostel en Bergen-Belsen. Wanneer de verzamelkampen te vol raken, worden drie schepen geselecteerd om daarin gevangenen op te sluiten: de S.S. Thielbek, S.S. Athen en S.S. Cap Arcona. In april 1945 gaan 9000 gevangenen op transport, te voet of in goederenwagons, naar de haven van Lübeck waar de schepen liggen. In Lübeck worden de gevangenen bij aankomst aan boord gebracht. Een van hen is Swolfs. Samen met zo’n 4600 medegevangenen uit Neuengamme komt hij terecht op de S.S. Cap Arcona[31].

Op 3 mei 1945, varend in de Lübecker Bocht voor Neustadt in Holstein, worden de schepen per vergissing gebombardeerd door Britse vliegtuigen. De Thielbek en de Cap Arcona zinken, de Athen niet. 6600 gevangenen sterven in het vuur, verdrinken of worden door SS-ers doodgeschoten terwijl ze zich in veiligheid trachten te brengen. Ongeveer 450 gevangenen overleven de ramp. Van de opvarenden van de Cap Arcona komt 90% om, veelal door verbranding. Broers overlijdt in Sandbostel of onderweg daarheen vanuit een ander satellietkamp van Neuengamme. Swolfs sterft op de Cap Arcona[32].

Kamp Dachau

Bruijelle, Doedée, De Lepper en van Meersbergen zitten in KZ Dachau. KZ Dachau wordt in 1933 opgericht als SS-kamp voor de massale opsluiting van politieke tegenstanders van het regime. Tijdens de oorlog waren de SS-ers Alexander Piorkowski, Martin Weiß, Eduard Weiter, Johannes Otto (een dag) en Heinrich Wicker de kampcommandanten. Vanaf 1940 worden steeds meer gevangenen uit de bezette landen naar Dachau overgebracht. Het aantal gevangenen loopt op en de levensomstandigheden in het kamp verslechteren[33].


Kamp Dachau, 1941
Kamp Dachau, Beeldbank WO2.jpg
Bron: Beeldbank WO2

Op grote schaal worden in Dachau gevangenen onder zware omstandigheden tewerkgesteld in de oorlogsproductie. De SS richt voor dit doel satellietkampen op in de buurt van wapenfabrieken en andere bedrijven in de oorlogsindustrie. Het hoofdkamp ontwikkelt zich daardoor tot een verzamel- en verdeelpunt voor slavenarbeid voor de satellietkampen. Tegen het einde van de oorlog heeft Dachau een netwerk van 140 buitenkampen, voornamelijk in Zuid-Beieren. In een van die buitenkampen, Kottern, zit Bruijelle. Gevangenen maken er vliegtuigonderdelen voor Messerschmitt. Wanneer in 1944 Het Rode Leger en de westerse geallieerden oprukken naar de grenzen van het Reich, worden de kampen dichtbij het front ontruimd. De gevangenen uit die kampen gaan op evacuatietransport naar Kamp Dachau, dat overvol raakt. De leefsituatie verslechtert verder, de hygiënische omstandigheden ook, de verzorging is gebrekkig, de gevangenen zijn ondervoed, een tyfusepidemie breekt uit en het sterftecijfer stijgt fors. Gestorven gevangenen in Dachau worden tot februari 1945 gecremeerd; in die maand wordt het crematorium van het kamp buiten werking gesteld. Vanaf dat moment moeten gevangenen de gestorven medegevangenen vervoeren naar Leitenberg, nabij Dachau, en daar begraven in massagraven[34].

Eind april 1945 begint de SS met de evacuatie van gevangenen in Kamp Dachau zelf om hun bevrijding door de naderende geallieerde troepen te voorkomen. Gevangenen worden te voet op mars naar Tirol gestuurd of in goederentreinen weggevoerd. Op 29 april 1945 bevrijden eenheden van het Amerikaanse leger Dachau[35].

Dachau en zijn buitenkampen hebben in totaal 206.000 gevangenen gehad. Bruijelle sterft in een buitenkamp van Dachau; Doedée, De Lepper en van Meersbergen overlijden in Kamp Dachau zelf[36].

Literatuur

Dit is een selectie van de gebruikte literatuur, in de noten staat alle literatuur.

  • Jan de Vetten, Communistische Partij van Nederland (CPN) – Een korte geschiedenis, Historiek, 2022.
  • Gerrit Voerman, De meridiaan van Moskou. De CPN en de Communistische Internationale, 1919-1930. Amsterdam/Antwerpen, Veen 2001 (proefschrift RUG.
  • Elias van der Plicht, De jacht op Communisten. Historisch Nieuwsblad 2021 nr. 5.
  • Piet Hoekman en Jannes Houkes, Het Nationaal Arbeids-Secretariaat 1893-1940. De geschiedenis van de eerste vakcentrale in Nederland. Proefschrift UU, 2015.
  • Henk J.M. van Doremalen, De handen ineen. Geschiedenis van 100 jaar vakbeweging in Tilburg, Hoofdstuk 5, 1996.
  • Ton Wagemakers, Bart van Pelt (1889-1958). Vakbondsman in hart en nieren. In: Tilburg, Jrg. 14, nr. 3, december 1996.
  • Antony Beevor, The battle for Spain. The Spanish Civil War 1936-1939. London, The Orion Publishing Group Ltd, 2006.
  • Sander van Bladel, “Wij zullen er langs gaan!” Tilburgers in de Spaanse Burgeroorlog. Erfgoed Magazine Tilburg, jrg. 40, nr. 1, april 2022.
  • Samuël Kruizinga, Fear and Loathing in Spain. Dutch Foreign Fighters in the Spanish Civil War, 2020, European Review of History, 27(1-2), 134-151.
  • Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot en Rik Vuurmans, De oorlog begon in Spanje. Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog 1936-1939. Amsterdam 2016 (1986).
  • Lydia E. Winkel, De ondergrondse pers 1940 – 1945, ’s-Gravenhage Veen 1954/Amsterdam NIOD 2014.
  • Judith Schuyf (red.), Nederlanders in Neuengamme, Zaltbommel, Aprilis 2007.

Noten


  1. ↑ IISG Gedenkboek CPN https://www.iisg.nl/archives/docs/cpn-gedenkboek-voor-IISG.xlsx; NA 2.09.45, inv. 1580, Door de CID opgestelde lijst van links-extremistische personen geordend per gemeente, met alfabetische klapper, 1939 https://resources.huygens.knaw.nl/rapportencentraleinlichtingendienst; IISG, Nederlandse vrijwilligers in de Spaanse Burgeroorlog (Spanjestrijders.nl).
  2. ↑ https://www.parlement.com/id/vh8lnhrpfxtk/communistische_partij_van_nederland_cpn; M. Schrevel, & G. Voerman (editors), De communistische erfenis: bibliografie en bronnen betreffende de CPN. Amsterdam - Groningen: Stichting Beheer IISG / DNPP, 1997, https://research.rug.nl/en/publications/de-communistische-erfenis-bibliografie-en-bronnen-betreffende-de-; Jan de Vetten, Communistische Partij van Nederland (CPN) – Een korte geschiedenis, Historiek, 2022, https://historiek.net/communistische-partij-van-nederland-C.P.N.-geschiedenis/107699/; https://www.parlement.com/id/vh8lnhrqeyly/communistische_partij_holland_cph
  3. ↑ https://www.parlement.com/id/vh8lnhrqeyly/communistische_partij_holland_cph; M. Schrevel, & G. Voerman (editors), De communistische erfenis: bibliografie en bronnen betreffende de CPN. Amsterdam - Groningen: Stichting Beheer IISG / DNPP, 1997, https://research.rug.nl/en/publications/de-communistische-erfenis-bibliografie-en-bronnen-betreffende-de-; Redactie Historiek, Komintern (1919-1943) – Communistische Internationale, Historiek 2021: https://historiek.net/komintern-betekenis-1919-ussr/80410/; https://www.parlement.com/id/vh8lnhrpfxtk/communistische_partij_van_nederland_cpn; Gerrit Voerman, De meridiaan van Moskou. De CPN en de Communistische Internationale, 1919-1930. Amsterdam/Antwerpen, Veen 2001 (proefschrift RUG); Jan de Vetten, Communistische Partij van Nederland (CPN) – Een korte geschiedenis, Historiek, 2022, https://historiek.net/communistische-partij-van-nederland-C.P.N.-geschiedenis/107699/; IISG archief CPN: https://search.iisg.amsterdam/Record/ARCH00347/ArchiveContentList Map 136 Brabant 1945-1946; Delpher, De Vonk 29.9.1942; IISG Gedenkboek CPN https://www.iisg.nl/archives/docs/cpn-gedenkboek-voor-IISG.xlsx
  4. ↑ Henk J.M. van Doremalen, De handen ineen. Geschiedenis van 100 jaar vakbeweging in Tilburg, Hoofdstuk 5, 1996; https://www.montesquieu-instituut.nl/id/vjkxituf9zpa/de_nederlandse_democratie_in_de_jaren
  5. ↑ Geheugen van Tilburg, De grote Tilburgse staking van 1935, https://www.geheugenvantilburg.nl/page/13493/de-grote-tilburgse-staking-van-1935; https://www.dbnl.org/tekst/bouw029kron01_01/bouw029kron01_01_1886.php; Ton Wagemakers, Bart van Pelt (1889-1958). Vakbondsman in hart en nieren. In: Tilburg, Jrg. 14, nr. 3, december 1996, p.89; Piet Hoekman en Jannes Houkes, Het Nationaal Arbeids-Secretariaat 1893-1940. De geschiedenis van de eerste vakcentrale in Nederland. Proefschrift UU, 2015; Henk J.M. van Doremalen, De handen ineen. Geschiedenis van 100 jaar vakbeweging in Tilburg, Hoofdstuk 5, 1996
  6. ↑ Henk J.M. van Doremalen, De handen ineen. Geschiedenis van 100 jaar vakbeweging in Tilburg, Hoofdstuk 5, 1996; Carin Bouwmeester, Ed Delwel, Ton Mantoua et al., 1985, Kroniek van de 20ste eeuw (tot en met 1940), p.427, 1985, https://www.dbnl.org/tekst/bouw029kron01_01/bouw029kron01_01_1893.php; Dik Nas, Spinners en Wevers, Vakbondshistorische Vereniging, 2000, https://vakbondshistorie.nl/dossiers/spinners-en-wevers/; Piet Hoekman en Jannes Houkes, Het Nationaal Arbeids-Secretariaat 1893-1940. De geschiedenis van de eerste vakcentrale in Nederland. Proefschrift UU, 2015
  7. ↑ Henk J.M. van Doremalen, De handen ineen. Geschiedenis van 100 jaar vakbeweging in Tilburg, Hoofdstuk 5, 1996; Oorlogsbronnen, Nationaal Arbeids-Secretariaat, https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Nationaal%20Arbeids-Secretariaat; Piet Hoekman en Jannes Houkes, Het Nationaal Arbeids-Secretariaat (NAS), De geschiedenis van de eerste vakcentrale van Nederland (1893-1940), 2015, https://vakbondshistorie.nl/dossiers/het-nationaal-arbeids-secretariaat-nas-2/; Piet Hoekman en Jannes Houkes, Het Nationaal Arbeids-Secretariaat 1893-1940. De geschiedenis van de eerste vakcentrale in Nederland. Proefschrift UU, 2015
  8. ↑ Daan Couwenbergh, Regionaal Archief Tilburg, brood voor de “wilde” textielstakers, z.d., https://isgeschiedenis.nl/reportage/regionaal-archief-tilburg-brood-voor-de-wilde-textielstakers; Textielstakingen, https://wikimiddenbrabant.nl/Textielstakingen; Henk J.M. van Doremalen, De handen ineen. Geschiedenis van 100 jaar vakbeweging in Tilburg, Hoofdstuk 5, 1996; Dik Nas, Spinners en Wevers, Vakbondshistorische Vereniging, 2000, https://vakbondshistorie.nl/dossiers/spinners-en-wevers/
  9. ↑ Antony Beevor, The battle for Spain. The Spanish Civil War 1936-1939. London, The Orion Publishing Group Ltd, 2006; Sander van Bladel, “Wij zullen er langs gaan!” Tilburgers in de Spaanse Burgeroorlog. Erfgoed Magazine Tilburg, jrg. 40, nr. 1, april 2022; Dunya Breur, Piet Laros, een leven lang strijd voor sociale gerechtigheid, 2017 (1997), https://spanje3639.org/2017/03/14/piet-laros-een-leven-lang-strijd-voor-sociale-gerechtigheid; Samuël Kruizinga, Fear and Loathing in Spain. Dutch Foreign Fighters in the Spanish Civil War, 2020, European Review of History, 27(1-2), 134-151
  10. ↑ Antony Beevor, The battle for Spain. The Spanish Civil War 1936-1939. London, The Orion Publishing Group Ltd, 2006; Koen Vossen, Nederland en de Spaanse Burgeroorlog. Geannoteerde versie van de bijdrage aan H. Hermans et al., Een Nederlandse blik op de Spaanse Burgeroorlog. Una mirada holandesa sobre la Guerra Civil española. Cervantes Instituut/Instituto Cervantes Utrecht (Utrecht 2006), 21-34; Samuël Kruizinga, Fear and Loathing in Spain. Dutch Foreign Fighters in the Spanish Civil War, 2020, European Review of History, 27(1-2), 134-151; Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot en Rik Vuurmans, De oorlog begon in Spanje. Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog 1936-1939. Amsterdam 2016 (1986)
  11. ↑ Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot en Rik Vuurmans, De oorlog begon in Spanje. Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog 1936-1939. Amsterdam 2016 (1986)
  12. ↑ Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot en Rik Vuurmans, De oorlog begon in Spanje. Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog 1936-1939. Amsterdam 2016 (1986)
  13. ↑ Hans Dankaart, Jaap-Jan Flinterman, Frans Groot en Rik Vuurmans, De oorlog begon in Spanje. Nederlanders in de Spaanse Burgeroorlog 1936-1939. Amsterdam 2016 (1986); Dunya Breur, Piet Laros, een leven lang strijd voor sociale gerechtigheid, 2017 (1997), https://spanje3639.org/2017/03/14/piet-laros-een-leven-lang-strijd-voor-sociale-gerechtigheid; Koen Vossen, Nederland en de Spaanse Burgeroorlog. Geannoteerde versie van de bijdrage aan H. Hermans et al., Een Nederlandse blik op de Spaanse Burgeroorlog. Una mirada holandesa sobre la Guerra Civil española. Cervantes Instituut/Instituto Cervantes Utrecht (Utrecht 2006), 21-34
  14. ↑ International Relations and Security Network ISN, The Molotov-Ribbentrop Pact, 23 August 1939; www.isn.ethz.ch, http://www.fordham.edu/halsall/mod/1939pact.html
  15. ↑ https://www.oorlogsbronnen.nl/nieuws/archief-communistisch-verzet-de-tweede-wereldoorlog-gedigitaliseerd; IISG, Communistisch verzet in de Tweede Wereldoorlog, https://isgeschiedenis.nl/nieuws/communistisch-verzet-in-de-tweede-wereldoorlog; Communistisch verzet, https://www.tweedewereldoorlog.nl/kennis/themas/alomvattend-karakter-conflict/verzet/verzetsorganisaties/communistisch-verzet/; Jan de Vetten, Communistische Partij van Nederland (CPN) – Een korte geschiedenis, Historiek, 2022, https://historiek.net/communistische-partij-van-nederland-C.P.N.-geschiedenis/107699/; Jan Dieters, Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, https://socialhistory.org/bwsa/biografie/dieters; Metamorfoze, Archief communistisch verzet WOII digitaal, 2020, https://www.metamorfoze.nl/nieuws-agenda/archief-communistisch-verzet-woii-digitaal; Lydia E. Winkel, De ondergrondse pers 1940 – 1945, ’s-Gravenhage Veen 1954/Amsterdam NIOD 2014; A. P. M. Cammaert. Het verborgen front: Geschiedenis van de georganiseerde illegaliteit in de provincie Limburg tijdens de Tweede Wereldoorlog. Rijksuniversiteit Groningen, 1994
  16. ↑ Sander van Bladel, “Wij zullen er langs gaan!” Tilburgers in de Spaanse Burgeroorlog. Erfgoed Magazine Tilburg, jrg. 40, nr. 1, april 2022; IISG archief CPN: https://search.iisg.amsterdam/Record/ARCH00347/ArchiveContentList Map 136 Brabant 1945-1946; Tilburgse Koerier, 1.5.1980 “Tilburgse illegale krant VREDE-VRIJHEID Eerste in Noord-Brabant”; Brabantse Gesneuvelden, Joannes de Lepper, https://brabantsegesneuvelden.nl/persoon/joannes-de-lepper-tilburg-1898; Lydia E. Winkel, De ondergrondse pers 1940 – 1945, ’s-Gravenhage Veen 1954/Amsterdam NIOD 2014
  17. ↑ Jonathan Dimbebly, Barbarossa: Hoe Hitler de oorlog verloor, De Arbeiderspers, 2021; Imperial War Museum, Operation Barbarossa and Germany’s failure in the Soviet Union, https://www.iwm.org.uk/history/operation-barbarossa-and-germanys-failure-in-the-soviet-union; Imperial War Museum, What was “Operation Barbarossa”? https://www.iwm.org.uk/history/what-was-operation-barbarossa; Naval History and Heritage Command, Hitler Directive nr. 21 Case Barbarossa, www.history.navy.mil; Duitsland Instituut, Operatie Barbarossa, https://duitslandinstituut.nl/naslagwerk/73/operatie-barbarossa; Tijn Sinke, Dutch communism in transition: The unfolding of a national Cold War during political reconstruction, 1944-8. Journal of Contemporary History JCH, 2017, 52(4) 1042-1062.
  18. ↑ Verzetsmuseum, Digitaal Monument Dachau, https://www.verzetsmuseum.org/nl/dachau-overzicht; NA 2.09.45, inv. 1580, Door de CID opgestelde lijst van links-extremistische personen geordend per gemeente, met alfabetische klapper, 1939 https://resources.huygens.knaw.nl/rapportencentraleinlichtingendienst; Lou de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 5. Maart '41 - juli '42. Tweede helft, http://loe.niod.knaw.nl/kleur/De-Jong_Koninkrijk_deel-05_tweede-helft.pdf; Elias van der Plicht, De jacht op Communisten. Historisch Nieuwsblad 2021 nr. 5, https://www.historischnieuwsblad.nl/de-jacht-op-communisten/
  19. ↑ Lou de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 5. Maart '41 - juli '42. Tweede helft, http://loe.niod.knaw.nl/kleur/De-Jong_Koninkrijk_deel-05_tweede-helft.pdf; Elias van der Plicht, De jacht op Communisten. Historisch Nieuwsblad 2021 nr. 5, https://www.historischnieuwsblad.nl/de-jacht-op-communisten/; Kamparchieven, Kamp Schoorl, https://www.kamparchieven.nl/kampen-in-nederland/schoorl
  20. ↑ Kamp Schoorl, http://kamp-schoorl.nl/; Kamparchieven, Kamp Schoorl, https://www.kamparchieven.nl/kampen-in-nederland/schoorl; Kamp Schoorl, http://kamp-schoorl.nl/#Kampgeschiedenis; Deutschland-Ein Denkmal, Verzeignis der nationalsozialistischen Lager und Haftstätten 1933 bis 1945, Schoorl, http://www.deutschland-ein-denkmal.de/ded/database/detailView?reqEntryId=2092&cat=p.nie&hasMenu=false&selectDetail=Auswahl+abschicken; Stuldreher, Coenraad J. F.: "Deutsche Konzentrationslager in den Niederlanden. Amersfoort, Westerbork, Herzogenbusch", in: Wolfgang Benz und Barbara Distel: Die vergessenen Lager, Dachauer Hefte, Heft 5, München 1994, S. 141-173; Kamp Schoorl, Bewaking, http://kamp-schoorl.nl/#Bewaking; Arie Hazekamp, Anarchisten IN KAMP SCHOORL Arrestaties na de Duitse inval in de Sovjet-Unie. De AS-202; Oorlogsbronnen, Kamp Schoorl, https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Kamp%20Schoorl
  21. ↑ Deutschland-Ein Denkmal, Verzeignis der nationalsozialistischen Lager und Haftstätten 1933 bis 1945, Schoorl, http://www.deutschland-ein-denkmal.de/ded/database/detailView?reqEntryId=2092&cat=p.nie&hasMenu=false&selectDetail=Auswahl+abschicken; Stuldreher, Coenraad J. F.: "Deutsche Konzentrationslager in den Niederlanden. Amersfoort, Westerbork, Herzogenbusch", in: Wolfgang Benz und Barbara Distel: Die vergessenen Lager, Dachauer Hefte, Heft 5, München 1994, S. 141-173; Arie Hazekamp, Anarchisten IN KAMP SCHOORL Arrestaties na de Duitse inval in de Sovjet-Unie. De AS-202; Nationaal Monument Kamp Amersfoort, Geschiedenis en onderzoek, https://www.kampamersfoort.nl/geschiedenis-en-onderzoek/voor-de-oorlog/;Kamp Schoorl, http://kamp-schoorl.nl/#Kampgeschiedenis; Oorlogsbronnen, Kamp Amersfoort, https://www.oorlogsbronnen.nl/bronnen?term=amersfoort; Arolsen ITS, Verzeignis der Haftstätten unter dem Reichsführer-SS (1933-1945) https://digital-library.arolsen-archives.org/content/titleinfo/7275798); Kamparchieven, Kamp Schoorl, https://www.kamparchieven.nl/kampen-in-nederland/schoorl
  22. ↑ Oorlogsbronnen, Kamp Amersfoort, https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Kamp%20Amersfoort; Kamp Schoorl, http://kamp-schoorl.nl/#Kampgeschiedenis; Nationaal Monument Kamp Amersfoort, Geschiedenis en onderzoek, https://www.kampamersfoort.nl/geschiedenis-en-onderzoek/voor-de-oorlog/
  23. ↑ Nationaal Monument Kamp Amersfoort, Geschiedenis en onderzoek, https://www.kampamersfoort.nl/geschiedenis-en-onderzoek/voor-de-oorlog/
  24. ↑ Kamparchieven, Kamp Vught, https://www.kamparchieven.nl/kampen-in-nederland/vught, https://www.kamparchieven.nl/zoeken?mivast=959&mizig=210&miadt=298&micode=250g&milang=nl&mizk_alle=vught&miview=inv2&mistart=0
  25. ↑ Kamparchieven, Kamp Vught, https://www.kamparchieven.nl/kampen-in-nederland/vught, https://www.kamparchieven.nl/zoeken?mivast=959&mizig=210&miadt=298&micode=250g&milang=nl&mizk_alle=vught&miview=inv2&mistart=0
  26. ↑ Memorial Archives, Konzentrationslager Herzogenbusch, https://memorial-archives.international/de/entities/show/56bbc516759c021dc34067de; Kamparchieven, Kamp Vught, https://www.kamparchieven.nl/kampen-in-nederland/vught, https://www.kamparchieven.nl/zoeken?mivast=959&mizig=210&miadt=298&micode=250g&milang=nl&mizk_alle=vught&miview=inv2&mistart=0
  27. ↑ Kamparchieven, Kamp Vught, https://www.kamparchieven.nl/kampen-in-nederland/vught, https://www.kamparchieven.nl/zoeken?mivast=959&mizig=210&miadt=298&micode=250g&milang=nl&mizk_alle=vught&miview=inv2&mistart=0; Documentatie over concentratiekampen, https://www.concentratiekampen.eu/; Gedenkplaats Haaren, https://www.gedenkplaats-haaren.nl/
  28. ↑ Gedenkstätte Neuengamme, Kurzinfos, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/fileadmin/user_upload/Kurzinfos/KZGNG_Nederlands.pdf; Gedenkstätte Neuengamme, SS Guards, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/concentration-camp/ss-guards/; Gedenkstätte Neuengamme, History Concentration Camp, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/concentration-camp/; Judith Schuyf (red.), Nederlanders in Neuengamme, Zaltbommel, Aprilis 2007
  29. ↑ https://www.vriendenkringneuengamme.nl/neuengamme/; Brochure "Overlevensstrijd (sic), gevangenen onder de SS heerschappij. Het concentratiekamp Neuengamme 1938-1945" bij de permanente tentoonstelling van de concentratiekamp gedenkplaats Neuengamme; Deel 16, "Concentratiekamp Neuengamme 1938-1945", van "Hamburg Portret" van het Museum van de Hamburgse geschiedenis”; Gedenkstätte Neuengamme, History Concentration Camp, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/concentration-camp/
  30. ↑ Gedenkstätte Neuengamme, History Sattelite Camps, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/satellite-camps/; Gedenkstätte Neuengamme, History Concentration Camp, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/concentration-camp/
  31. ↑ Bürgerstiftung Schleswig-Holsteinische Gedenkstätten, Museum Cap Arcona, https://gedenkstaetten-sh.de/gedenkstaetten/museum-cap-arcona-4; https://www.vriendenkringneuengamme.nl/neuengamme/; https://www.vriendenkringneuengamme.nl/neuengamme/; Brochure "Overlevensstrijd (sic), gevangenen onder de SS heerschappij. Het concentratiekamp Neuengamme 1938-1945" bij de permanente tentoonstelling van de concentratiekamp gedenkplaats Neuengamme; Deel 16, "Concentratiekamp Neuengamme 1938-1945", van "Hamburg Portret" van het Museum van de Hamburgse geschiedenis”; Gedenkstätte Neuengamme, History Concentration Camp, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/concentration-camp/; Redactie Historiek, De scheepsramp met de SS Cap Arcona (1945), De ramp in de Lübecker Bocht. Historiek 2022, https://historiek.net/cap-arcona-scheepsramp-lubecker-bocht/78237/; Arolsen Archives, On the trail of a tragedy, https://arolsen-archives.org/en/stories/cap-arcona/; Nationaal Comité 4 en 5 Mei, Het Monument, https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/zoeken/3399/neustadt-in-holstein-cap-arcona-monument
  32. ↑ KZ-Gedenkstätte Neuengamme, 2010, Die KZ-Gedenkstätte Neuengamme – Ein Überblick über die Geschichte des Ortes und die Arbeit der Gedenkstätte, https://epub.sub.uni-hamburg.de/epub/volltexte/2016/51858/pdf/NG_Kurzfuehrer.pdf; Redactie Historiek, De scheepsramp met de SS Cap Arcona (1945), De ramp in de Lübecker Bocht. Historiek 2022, https://historiek.net/cap-arcona-scheepsramp-lubecker-bocht/78237/; Gedenkstätte Neuengamme, History Concentration Camp, https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/concentration-camp/; Nationaal Comité 4 en 5 Mei, Het Monument, https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/zoeken/3399/neustadt-in-holstein-cap-arcona-monument; Oorlogsgravenstichting, Lübeck, Ramp op de Oostzee, https://oorlogsgravenstichting.nl/monumenten/l%C3%BCbeck-ramp-op-de-oostzee
  33. ↑ Traces of War, Konzentrationslager Dachau, https://www.tracesofwar.nl/articles/1316/Konzentrationslager-Dachau.htm; https://ww2db.com/event/timeline/place/Germany/M%C3%BCnchen-Oberbayern_Dachau; KZ-Gedenkstätte Dachau, KZ Dachau 1933-1945, https://www.kz-gedenkstaette-dachau.de/historischer-ort/kz-dachau-1933-1945/
  34. ↑ Haus der Bayerischen Geschichte, Außenlager und Außenkommandos des KZ Dachau, https://www.hdbg.de/dachau/pdfs/10/10_ri/10_ri_02.PDF; Nederlands Dachau Comité, Nederlanders in Dachau, https://www.dachau.nl/wat-gebeurde-er/nederlanders-in-dachau; KZ-Gedenkstätte Dachau, KZ Dachau 1933-1945, https://www.kz-gedenkstaette-dachau.de/historischer-ort/kz-dachau-1933-1945/; KZ-Gedenkstätte Dachau, Virtueller Rundgang Umgebung, https://www.kz-gedenkstaette-dachau.de/historischer-ort/virtueller-rundgang-umgebung/kz-ehrenfriedhof-leitenberg/
  35. ↑ KZ-Gedenkstätte Dachau, KZ Dachau 1933-1945, https://www.kz-gedenkstaette-dachau.de/historischer-ort/kz-dachau-1933-1945/
  36. ↑ Spanje3639, Spanjestrijders in Dachau, 2016, https://spanje3639.org/2016/01/31/spanjestrijders-in-dachau/; Nederlands Dachau Comité, Nederlanders in Dachau, https://www.dachau.nl/wat-gebeurde-er/het-einde
Overgenomen van "https://wikimiddenbrabant.nl/index.php?title=Omgekomen_Communisten_en_Spanjestrijders&oldid=160202"
  • Deze pagina is voor het laatst bewerkt op 10 mei 2023 om 12:05.