De Werkplaats (D'n Atelier)
Op 1 februari 1870 vindt de officiële opening plaats van de Centrale Spoorwegwerkplaats, in de volksmond al snel De Werkplaats of D’n Atelier genoemd. In 1863 had de regering besloten dat een bedrijf voor ‘herstellingen van rollend materieel’ om onder andere militair-strategische redenen in Tilburg gevestigd zou moeten worden (een ander deel ging naar Zwolle). Het complex omvat een groot aantal gebouwen. Deze gebouwen werden in verschillende bouwfasen die plaats hadden tussen 1865 en 2000.
Uniek is de nog steeds afleesbare transversale structuur van de Werkplaats. Deze inrichting en ordening van sporen en gebouwen zorgde voor een efficiënte logistiek van west- naar oost. De komst van het spoor (1863), dwars door de stad en haar herdgangen en de realisatie van de Werkplaats zeven jaar later had voor Tilburg een grote impact: sociaal, demografisch, economisch en ruimtelijk. In 1920 had D’n Atelier 1358 personeelsleden en was toen al lange tijd de grootste werkgever in Tilburg. Veel generaties Tilburgers hebben hier gewerkt. In 2012 verhuisde de – inmiddels fors afgeslankte Werkplaats naar het industrieterrein Loven en begon de ontwikkeling van de Spoorzone.
Inhoud
Nieuwe industrie tussen de herdgangen
Tilburg is niet gegroeid uit één kern, maar ontstaan door verdichting van de verbindingswegen tussen kleine kernen (‘herdgangen’) die samen een gemeente vormden. Dit is de oude lintenstructuur met de driehoekige plaetsen, zoals De Heuvel, ‘t Goirke, Veldhoven en de Oude Heikant. In de 19e eeuw onderging de stad een snelle gedaanteverwisseling waarbij die overwegend agrarische nederzettingen en de daartussen gelegen akkergronden in hoog tempo transformeerden tot een stedelijk-industriële nederzetting met vaak uitgestrekte fabriekscomplexen en woonwijken.
De snelle ontwikkeling van (zware) industrie in de stad en de inzet van stoommachines,maakten de aanvoer van grote hoeveelheden kolen noodzakelijk. Gebeurde dit aanvankelijk nog met karren, onder andere vanuit de haven in Waalwijk, midden 19e eeuw werd dit transport geheel overgenomen door het spoor. De spoorweg werd precies door het hart van die oude, meerkernige gemeente aangelegd. En in de jaren ‘60 van de 19e eeuw werd de eerste steen gelegd van de centrale werkplaats van de spoorwegen. Ruim 140 jaar zou het bedrijf daar -min of meer verscholen- floreren, met alle bouwwerken, geluiden, geuren en verhalen die daar bij hoorden. Het aantal arbeiders en gerealiseerde herstellingen groeiden snel.
In eerste instantie was het moeilijk om vakbekwame werklieden uit andere steden naar Tilburg te laten verhuizen. Later zou deze instroom van vaak protestantse of socialistische georiënteerde gezinnen voor reuring zorgen binnen Tilburg.
Bouwfasen
De eerste fase (1867 – 1914) startte in de noordwestelijke hoek van het terrein. De bergplaats voor hout en bouwmaterialen, nu bekend als de Houtloods, is het oudste, nog bestaande gebouw in de Spoorzone. Typerende vormentaal uit die tijd is het gebruik van baksteen, sober siermetselwerk, vensters met rondbogen en gietijzeren ramen. Een tweede omvangrijke bouwfase vond plaats in de jaren ’30 van de 20ste eeuw. De architectuur van deze gebouwen is volledig anders: er wordt veel gebruik gemaakt van glas en staal. Bij de bouw volgde men de nieuwste architectuurontwikkelingen en sloot men aan bij ideeën van het Nieuwe Bouwen over licht, lucht en ruimte. De Locomotiefhal en de Polyonale Loods met draaischijf worden in deze periode gebouwd.
Ook na de Tweede Wereldoorlog zijn gebouwen gerealiseerd in de voor die periode kenmerkende vormentaal, zoals een Medisch Centrum (81), een Ketelhuis (65) en een Motorenproefstand (82). In de laatste decennia van de 20e eeuw zijn nog allerlei verbouwingen doorgevoerd. Ook werden eind vorige eeuw nog enkele nieuwe gebouwen toegevoegd.
Uitgekiende logistiek: de transversale opzet
Het gehele complex bestaat uit diverse, met elkaar samenhangende onderdelen. Deze transversale structuur laat zich beschrijven als een tweetandige vork, met aan- en afvoer langs de steel. Het grootste deel van de werkplaats lag tussen de twee lange tanden van de vork. De sporen liepen door in de bedrijfshallen.
De locomotieven of rijtuigen werden via een inrijspoor binnengebracht, en daarna met een rolwagen overdwars afgevoerd (vaak handmatig, door minstens 15 man) om op een van de vele korte sporen grenzende aan de rolwagenbaan te worden weggezet voor reparatie.
Van Werkplaats naar Spoorzone
Door reorganisaties werden vanaf 1932 in Tilburg alleen nog locomotieven hersteld, waardoor het aantal werknemers terugliep. Door latere herschikkingen bij de NS zou het personeelsbestand regelmatig fluctueren. Bij de verzelfstandiging van de NS in de jaren negentig werd de werkplaats onderdeel van het bedrijf NS Materieel, nu NedTrain geheten. In 2007 sloten NS Vastgoed en de gemeente een overeenkomst voor de verplaatsing van de werkplaats naar industrieterrein Loven. Deze verhuizingsoperatie start in 2012. Vanaf dat moment begon de ontwikkeling van dit eens besloten stuk stad tot een levendig, nieuw onderdeel van Tilburg: de Spoorzone.
Zie ook
Bronnen
- Bouw en inrichting van de Centrale Werkplaats van de Staatsspoorwegen te Tilburg (1868 – 1918), Ton Wagemakers in: ‘Tilburg, Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur’ (1991, 2, pg. 40-46) http://www.historietilburg.nl/tijdschrift/5.4/135.htm
- Voormalige NS-werkplaats in cultuurhistorisch perspectief – Dirk van Alphen (gemeente Tilburg)
- BOEI-rapport
- ‘Nedtrain Tilburg 1868-2003’ – Geschiedenis van de spoorwegwerkplaats D’n Atelier: Henk van Doremalen en Martin van Broekhoven, Tilburg, 2003.