Bildung

De naam van Wilhelm Meister, de protagonist in Goethe’s roman met dezelfde titel, valt doorgaans wanneer academici spreken over Bildung. Meister ervaart dat hij pas weet wie hij is door zich verschillende culturen eigen te maken. En dat kan alleen tegenover en met anderen: “Alleen alle mensen samen vormen de mensheid, alleen alle krachten samen vormen de wereld”. Alle aspecten aan de menselijke natuur wegen daarbij even zwaar: “Elke aanleg is belangrijk en moet worden ontwikkeld. De een bevordert alleen het schone, de ander alleen het nuttige, en pas samen vormen ze een mens.”

Von Humboldt

Duitse intellectuelen als Von Humboldt (afbeelding, 1767-1835) en Novalis (1772-1801) introduceerden, elk op hun eigen manier, aan het eind van de achttiende eeuw, het idee van Bildung als een opvatting over hoe mensen tot zelfverwerkelijking komen, tot autonomie en vrijheid. Niet individualisme, maar individualiteit is daarbij belangrijk. Alleen in en met anderen kan de mens tot zulke zelfverwerkelijking, autonomie en gevoelens van vrijheid komen. Novalis stelt dat de mens zichzelf begrijpt wanneer deze inziet dat hij deel is van een samenleving en het resultaat van een historische ontwikkeling. Daartoe is een ontmoeting nodig met alle wetenschappen, met zoveel mogelijk kunst, cultuur en andere mensen. Bildung betreft het verruimen en toetsen van je horizon door de confrontatie met andere zienswijzen. Het maakt dat we snappen dat vrijheid, gelijkheid en solidariteit (‘broederschap’) de drijfveren zijn om kennis op te doen.

Cobbenhagen

Het idee van Bildung is van oudsher een leidraad voor het Tilburgse onderwijs geweest. Cobbenhagen wees al op het grote belang van opvoeding – Bildung - naast opleiding: “[Dat] de vermeerdering van kennis vanzelf leiden zou tot betere mensen [is de] dwaling die het onderwijs van de opvoeding heeft gescheiden, het bijbrengen van kennis heeft los gemaakt van de vorming van het karakter. Men was vergeten of beschouwde het als een sprookje, dat bij de boom van de kennis voor het eerst de onschuld werd verloren.”

In de onderwijsvisie en het Tilburgs onderwijsprofiel, die in 2017 met de 90e verjaardag van Tilburg University, werden geïntroduceerd, wordt weer expliciet melding gemaakt van Bildung als een belangrijk element in de universitaire programma’s. “Karaktervorming en culturele vorming in de brede zin moeten samengaan om de volledige, harmonische mens te vormen”, proclameerde Cobbenhagen. In plaats van kennis, kunde, kassa voert kennis, kunde, karakter de boventoon. En dat is tekenend in de Tilburgse universitaire traditie.