39 Ten Plas
| Ten Plas | ||
| ||
| Vroegste vermelding | 1405 | |
| Vroegst bekende eigenaar | Goessen vanden Hezeacker | |
| Ten Plas | ||
 | ||
| De Slimstraat |
| 39 Ten Plas | ||
 | ||
| Slimstraat 25, de herenboerderij van de familie Van de Pas. |
Inhoud
Beschrijving van de hoeve
Het kruispunt van Slimstraat, Kreitenmolenstraat, Groenstraat en Schoorstraat vormt nu de kern, het centrum van Udenhout. Het gebied rondom dit kruispunt is eeuwenlang aangeduid met de naam Kruisstraat, cruijsstraet in de bronnen. In dit centrum van Udenhout liggen op een steenworp afstand van elkaar het voormalige gemeentehuis, de kerk en in vroeger tijden ook de school voor de Udenhoutse jeugd. Het is vreemd om je voor te stellen dat in het midden van de middeleeuwen hier nauwelijks bewoning aanwezig was.
Voorzover nu na te gaan is, was dat kruispunt helemaal zonder gebouwen. Het is mogelijk dat er een of twee boerderijen van de Kleine Strijdhoeve hebben gestaan, maar dat is helemaal niet zeker. Een van de eerste gebouwen die hier verscheen was de kapel die in 1474 is gebouwd (zie hoofdstuk 40). Het is waarschijnlijk dat er toen ook een boerderij stond op de plaats waar nu bakkerij Van Iersel is gevestigd. Dat was een boerderij, een hoeve die in de bronnen soms de naam Inden Plasch meekrijgt. Aan de overkant van Ten Plas, aan de noordkant van de Slimstraat, was het natter dan aan de zuidelijke kant. Daar liepen ook enkele stroompjes waarvan er een op de kadasterkaart van 1832 naar de Slimstraat loopt en daar verdwijnt. Het is ergens op die plek waar de plas lag, die in de bronnen enkele keren als plaats wordt genoemd. De percelen ten noorden van de Slimstraat waren ook bijna allemaal weilanden en beemden. Ze behoorden bij de boerderijen die ten zuiden van Slimstraat lagen.
In 1454 staat Hilla Huibert Steenwech een hoeve in Udenhout af aan haar zoon Jan, uit haar huwelijk met Wouter Hacken, en Gooswijn, uit haar huwelijk met Engbrecht vanden Hezeacker. Jan Wouter Hacken doet meteen afstand van zijn helft aan Lambert Corstiaen van Doernen, maar zijn halfbroer Gooswijn vernadert die helft en komt zo in het bezit van de hele hoeve. Gooswijn was getrouwd met een dochter van deze Lambert van Doernen.
Op 24 mei 1460 verkoopt Wouter de zoon van wijlen Engbert vanden Hezeacker aan zijn zoon Engbrecht een huis en landerijen aan die Cruijsstraet. Dit huis lag tussen bezit van Jan Stert en Huibert Steenwech. Hierbij hoorde een wei die aan de andere kant van de straat lag. In deze akte staat een hele lijst namen van personen van wie Wouter dit huis had verkregen. Deze hoeve met wei aan de overkant van de straat blijft lang herkenbaar in de bronnen. Later blijkt dat deze hoeve aan de Slimstraat lag, ter hoogt van nr. 21. Buurman Huibert Steenwech zou de vader of broer kunnen zijn van Hilla Huibert Steenwech die hiervoor genoemd is. De nieuwe eigenaar Engbrecht vanden Hezeacker verkoopt het bezit meteen door aan Lambert Lambert Leijnen. De kinderen van Lambrecht Leijnen verkopen dit goed na het overlijden van hun vader in 1495. De nieuwe eigenaar wordt buurman Lambrecht Engbrechts vanden Hezeacker.
Adriaen Goijaert van Vucht komt in 1505 in het bezit van een hoeve die vroeger van Goessen Steenwech was. In een opwinningsproces trekt hij aan het langste eind. De pacht van zeven mud rogge die te lang niet was betaald is op 24 maart 1419 door Nicolaas Steenwech beloofd aan Jan Heijme.
Er zijn nog vroegere aanwijzingen. Goessen Steenwech geeft in 1405 een jaargeld aan zijn schoonzoon Jan Aert Heijme die met zijn dochter Sophie was getrouwd, onder andere uit een hoeve in Udenhout. Deze hoeve was afkomstig van Mechtelt Coptiten. In 1418 doen Gooswijn en Henrick, zonen van wijlen Goessen Steenwech afstand van hun deel in deze hoeve aan hun broer Nicolaes en hun zwager Jan Arnt Heijme. Een jaar later verkoopt Jan Heijm zijn helft aan Nicolaes Steenwech die dan de hele hoeve in bezit heeft. De nieuwe eigenaar verpacht de hoeve in 1422 aan Aleijt, de weduwe van Willem Cantor. Zij was al pachter van de hoeve. Deze hoeve had ook percelen liggen in Loon op Zand.
Adriaen van Vucht verkoopt een deel van die hoeve in 1518 aan Henrick de zoon van Peter Wouters. Deze Henrick heeft later de naam Van Heze achter zijn naam staan in de bronnen. Dit huis met de gronden ligt aan drie kanten tussen bezit van Lambrecht vanden Heesacker en ligt aan de Groenstraat/Slimstraat. Het hele complex beslaat circa achttien lopense. Twee jaar later verkoopt dezelfde Adriaen van Vucht nog vijf lopense land in dezelfde strook aan de kinderen van Gerit Hoenen. Als Henrick Peter Wouter van Heze is overleden verdelen zijn kinderen in 1535 de erfenis. Dan blijkt pas hoe omvangrijk het bezit was, het strekt zich uit van de Kreitenmolenstraat tot iets voorbij de Tuinstraat en vanaf de Slimstraat tot bijna aan de huidige Zeshoevenstraat. Op dat moment stonden er twee boerderijen op. In 1537 is er voor het eerst sprake van een huis op de plaats waar nu café-restaurant Het Centrum staat. In 1538 staat nauwkeuriger omschreven: een huis, schuur, schaapskooi en erf.
Eén van de twee boerderijen stond op de plaats naast de oude schuurkerk in de Slimstraat, nu nr. 21. De andere boerderij stond op nr. 27 (bakker Van Iersel). Bij de erfdeling in 1535 komt de eerste boerderij met achterliggende landerijen in bezit van Lambert Henrick van Hees en de tweede, Ten Plas, in handen van Adriaen de Meijer. In 1551 belast Arnold Adriaen Smeijersoon zijn deel in die hoeve ten plass in Udenhout die eerder van zijn vader Adriaen de Meijer was.
Nog oudere vermeldingen?
Het cijnsregister van de hertog geeft nog wat oudere informatie. Het is nog niet helemaal duidelijk of dat betrekking heeft op deze hoeve en hoe groot die hoeve dan was. Mechtildis Coptiten staat in het cijnsregister van 1380 genoemd als zij een cijns betaalt van negen oude schellingen. Deze cijns was afkomstig van waarschijnlijk haar vader en daarvoor van Arnoldis Aykini. In 1340 staat deze post van negen oude schellingen op naam van Aykinus zoon van Johannis Aykini. Bij de cijns horen ook nog 12 nieuwe penningen. Bij deze laatste post staat Coptijt habet (= Coptiten heeft het nu). De Arnoldus Aykini zou de zoon kunnen zijn van de Aykinus die in 1340 genoemd is. In het register van 1380 staat voor de hele post van negen oude schellingen en twaalf nieuwe penningen dat Coptijt die nu betaalt en later Mech(teldis)
In het cijnsregister van 1448 is deze post gesplitst in tweeën. De ene helft betaalt Herman Wouter Loer voor Aleijdis de weduwe en haar kinderen bij Johannes Canters. De andere helft komt voor rekening van Johannes Nicolaas Sterts en later zijn weduwe Elisabeth. Beide vermeldingen in 1448 bevatten de verwijzing naar de vroegere betalers: Johannes Heijme, daarvoor Goeswini Steenwech en daarvoor Mechteldis Coptiten. Dat komt letterlijk overeen met de vermelding in de opwinningsakte van 1505. Helaas laten de bronnen ons vooralsnog in de steek om dit verder te onderbouwen.
Hetzelfde goed?
De eerste twee stroken in de Zeshoeven strekken zich volledig uit vanaf de Slimstraat tot aan de Berkhoek. Het lijkt er op dat deze stroken in het begin in één hand zijn geweest. In dit geval maakt dat de situatie er niet bepaald eenvoudiger op. Aan de kant van de Berkhoek (zie hoofdstuk 59) is een deel van de eerste strook in 1482 in bezit van Jan Jan Vannis. Hij verkreeg dat goed van Elisabeth en Dirck, kinderen van Claes Sterts. In een akte uit 1483 geeft Willem Jan Sterts in erfpacht aan Jan Jans Vannijs een huis, erf schuur en landerijen in Udenhout naast Willem vanden Hezeacker en de Kruisstraat. De aanduiding Kruisstraat lijkt er op te wijzen dat dit goed op de hoek van de Kreitenmolenstraat – Slimstraat lag. Dat zou kunnen betekenen dat Jan Jan Vannijs toen eigenaar was van een groot deel van de eerste strook direct aan de Kreitenmolenstraat gelegen. Het komt overeen met de vermelding van de hiervoor genoemde akte uit 1460 waarin een goed van Jan Stert als buurman wordt genoemd van de hoeve van Wouter Engbrecht vanden Hezeacker. Die hoeve gaat overigens in 1460 al over naar Lambrecht Leijnen. Maar de hoeve genoemd in 1483 is 26 lopense groot en dat komt overeen met de hoeve die Jan Jan Vannis in 1482 verkrijgt. Als Adriaen Goijaert van Vucht in 1505 de hoeve aan de Slimstraat in een opwinningsproces in bezit krijgt, bezit hij waarschijnlijk de hele tweede strook naast het bezit van Jan Jan Vannis. Hij is namelijk in 1503 in bezit gekomen van de tweede hoeve aan de Berkhoek.
Versnipperd
Het hele gebied van de oude hoeve langs de Slimstraat tot aan de Tuinstraat en langs de Kreitenmolenstraat tot aan de Zeshoevenstraat heeft zich in de loop der eeuwen uitstekend geleend voor vergaande versnippering. Het lag immers aan twee hoofdstraten van het dorp.
De originele boerderij Ten Plas lag aan de Slimstraat ter hoogte van de Van Heeswijkstraat en stond haaks op de Slimstraat. Bij het begin van het kadaster is landbouwer Adriaan Mallens eigenaar van de boerderij. Op een gegeven moment komt de boerderij in eigendom van de dagloner Johannes van de Ven, terwijl Adriaan Mallens de boerderij blijft exploiteren. Weer later staat Cornelis van de Ven als eigenaar genoteerd, die er een hoefsmederij heeft. De boerderij blijft in de familie Van de Ven tot in 1919. Dan wordt de boerderij geërfd door zes personen, vijf kinderen Van de Ven en slager Lambertus Schellekens, ieder voor eenzesde deel. De vijf kinderen Van de Ven zijn Engelbertus, Christina, Marinus, Adrianus en Maria, waarbij van Engelbertus staat genoteerd dat hij kastelein en slager is. De zes erfgenamen verkopen nog in hetzelfde jaar hun boerderij aan de gemeente Udenhout, die daarmee een brede Van Heeswijkstraat kan aanleggen alsmede aan die straat woningbouw kan realiseren.
Rechts aan de boerderij vastgebouwd staat de woning van stoelendraaier Adriaan Leijten. Van hem gaat de woning over op zijn zoon Franciscus Leijten, ook stoelendraaier van beroep. Hij bouwt in 1862 een huis rechts van zijn eigen woning en in 1866 verkoopt hij dat huis aan timmerman Michiel Melis. In 1871 wordt Michiel van Vught, kuiper, eigenaar. Hij begint er een café. Het is de plaats waar nu een chinees restaurant is gevestigd. De eigen woning verkoopt Franciscus Leijten in 1891 aan de buurman, hoefsmid Cornelis van de Ven. Ook deze woning is in 1919 verkocht aan de gemeente om het nieuwbouwplan Van Heeswijkstraat te kunnen realiseren. Vooraan op de hoek van de Van Heeswijkstraat kwam een winkel/woonhuis, waar vroeger Huub Boom een manufacturenhandel had en waar nu een bakker is gevestigd.
Iets verderop in de Slimstraat, voorbij stoeldraaier Franciscus Leijten en voorbij het café van Michiel van Vught staat bij het begin van het kadaster in 1832 een grote boerderij. Daar boert de landbouwer Huijbert Maas. In 1835 verkoopt hij zijn boerderij aan kuiper en burgemeester Antony Robben. Die laat de boerderij slopen, bouwt er eerst een twee-onder-een-kapwoning op en later nog een drie-onder-een-kapwoning. Een mooi voorbeeld hoe gronden langs de hoofdwegen van het dorp worden gebruikt om meer woningen te bouwen en zo de dorpsgroei mogelijk te maken.
De plas
De Plas zelf – die de naam heeft gegeven aan de eerst besproken hoeve –, een waterplas, moeten we zoeken aan de andere kant van de Slimstraat, bij het voormalige kermisterrein waar nu zorgcentrum De Eikelaar staat. Er liep een stroompje vanaf de Kuil naar die locatie aan de Slimstraat en dat stroompje hield daar op. Het stroomde van het hogere zuiden naar het lagere noorden, maar het water kon niet weg. En als het lange tijd veel had geregend, liep dat stroompje over en vormde zich een plas.
Huidige bewoning
Op het grondgebied van de oude hoeve Ten Plas vinden we onder andere de woningen Slimstraat 1, Slimstraat 23 en op de locatie van de oude hoeve Ten Plas Slimstraat 27/29. Verder ook de kerk Slimstraat 9 en het fraterhuis Slimstraat 21.
Bronvermeldingen
Regionaal Archief Tilburg, Schepenbank en eninge van Oisterwijk, 1418-1811, inv.nr. 241 f. 11v
(1537); inv.nr. 242 f. 9v (1538); inv.nr. 255 f. 52v-53 (1551).
Stadsarchief 's-Hertogenbosch, Archief van de schepenbank van 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1224 f. 75
(1454); inv.nr. 1230 f. 315v (1460).
- Toelichting cijnsregister.