03. Het oorlogsjaar 1940

Op 10 mei 1940 begonnen de Duitsers ’s morgens in alle vroegte met de verovering en bezetting van Nederland. De avond daarvoor was er in Gilze door de LBD nog een druk bezochte bioscoopavond georganiseerd in het Verenigingsgebouw, met als onderwerp ‘Moderne Luchtgevaren’. Dit bleek niet overbodig; in Gilze en Rijen was het meteen prijs en in de vroege morgen van 10 mei 1940 begon in de gemeente het eerste oorlogsjaar van de Tweede Wereldoorlog. Arnold Verster beschreef in zijn dagboek hoe het hier begon.

Het vliegveld Molenheide dat ten westen van de rechte weg naar Rijen lag en al sinds 1911 ‘het vliegkamp’ was, werd door Duitse vliegtuigen meerdere keren gebombardeerd. De accommodatie bestond uit een tweetal loodsen en een paar strepen afgevlagd terrein. Daarnaast lag ten oosten van diezelfde weg – iets dichter bij Gilze – het in aanleg zijnde en door drainage moderne vliegveld Nerhoven, groot 36 ha. Sinds enige maanden waren beide terreinen onder beheer van de Koninklijke Nederlandse Leger Luchtvaart. Doelwitten van de Duitsers waren de hangars en de Nederlandse vliegtuigen die er opgesteld stonden. Van de tien Fokker- en Koolhoven-verkenningsvliegtuigen, die op het vliegveld waren gestationeerd, werden er bij de eerste aanvallen vier beschadigd. Al rond 8.00 uur kwam het bevel om het vliegveld te ontruimen. De overgebleven toestellen en het grondpersoneel moesten naar vliegpark Haamstede in Zeeland. De Duitsers staken de achtergebleven beschadigde toestellen en de twee hangars in brand. Rond 15.00 uur bombardeerde een groep van zeven Duitse vliegtuigen de Rijksweg. Ter hoogte van Hulten vielen enige slachtoffers in een Nederlandse legercolonne. Een paar woningen en een schuur raakten ook beschadigd. Een half uur later vielen ook bij Molenschot de eerste slachtoffers. Vlakbij Café De Planken Wammes aan de Rijksweg bij Molenschot (ter hoogte van de Veenstraat) werd een bakker uit Oosterhout dodelijk getroffen. Hij was met paard en wagen onderweg om brood te bezorgen. Een oudere man en een meisje raakten zwaar gewond bij deze beschieting.

Troepen van het Franse 7e Leger bereikten op 11 mei 1940 de omgeving van Gilze en Rijen. Het was de bedoeling om samen met eenheden van de Nederlandse Peeldivisie in de buurt van Tilburg een verdedigingslinie op te richten. In de avonduren bombardeerden en beschoten de Duitsers tussen Hulten en de stadsrand van Tilburg de daar aanwezige Franse en Nederlandse troepen. Er vielen hierbij zes Nederlandse doden. Een aantal uren later vielen ook een aantal zware bommen tussen het Sint Franciscusgasthuis en de Alphenseweg. Het doel van deze laatste aanval waren de daar opgestelde Franse pantserwagens. Deze luchtaanval was niet succesvol, want er werd niets geraakt. De te hulp geschoten Franse troepen moesten zich al op 12 mei 1940, een dag na hun komst, uit onze omgeving terugtrekken. Diezelfde dag trof een Duits vliegtuig bij Café Het Hoekse (het huidige Het Vermaeck) een benzineauto van het Nederlandse leger. Iets verderop werd nog een auto geraakt.

Duitse troepen onder het bladerdek op de Bredaseweg

De eerste Duitse bezettingstroepen arriveerden op 13 mei 1940 in de gemeente. Op vliegveld Molenheide landden veel Duitse vliegtuigen. Op 14 mei 1940 bombardeerde een Engels vliegtuig het vliegveld. De bommen misten doel en kwamen in Rijen neer. Een kind kwam bij dit bombardement om het leven. Veel Duitse colonnes trokken via Rijen en Gilze naar het westen van Nederland. Daar was de strijd tussen de Nederlandse en Duitse troepen nog bezig. Deze strijd eindigde op 15 mei met de capitulatie van de Nederlandse troepen.

In de tweede helft van mei 1940 installeerde zich op de bovenverdieping van het raadhuis in Gilze de kern van de zogenaamde Bauleitung, een groep vliegveldbouwers. Zij maakten een begin met de aanleg van een nieuw vliegveld. Het bestaande vliegveld Molenheide en het in aanleg verkerende vliegterrein Nerhoven moesten samensmelten tot één groot Duits militair vliegveld. Dit vliegveld zou bekend worden onder de naam Fliegerhorst Gilze-Rijen.

Oorlogvoering hoog in de lucht boven Gilze

Om het vliegveld te kunnen uitbreiden, hadden de Duitsers ruimte nodig. Ze onteigenden daarom 38 woningen, boerderijen en bijbehorende gronden rondom de beide vliegvelden. De meeste gebouwen braken de bezetters af. Ook kapten zij de beuken langs de Rijksweg tussen Café Het Hoekse (het huidige Het Vermaeck) en Hulten.

Voor de bouw van het nieuwe vliegveld hadden ze veel arbeidskrachten nodig. De ingeschakelde bouwbedrijven, zowel Nederlandse als Duitse, hadden geen moeite personeel te vinden. Aangetrokken door de hoge lonen, meldden talloze werklozen en gedemobiliseerde militairen zich aan. Ze waren maar wat blij dat zij tegen een goede betaling aan de slag konden na de moeilijke jaren 30. In die tijd was er grote armoede in Brabant.

Om zware materialen zonder vertraging aan te kunnen voeren, werd in juli 1940 vanaf de oostzijde van station Gilze-Rijen via de Haansberg een spoorlijn naar het hart van het vliegveld aangelegd. Waar eerder twee houten vliegtuigloodsen stonden, trokken de Duitsers een stationsgebouw op. In de buurt van dit stevig gebouwde en overdekte stationsgebouw werden grote ondergrondse opslagplaatsen voor benzine aangelegd. Na 1945 werd deze spoorlijn nog maar op onregelmatige tijden gebruikt en uiteindelijk afgebroken. Het laatste stuk van de lijn verdween in het midden van de jaren tachtig van de vorige eeuw.

Vanwege de bouw van het vliegveld sloten de Duitsers op 17 juli 1940 de drie verbindingswegen tussen Gilze en Rijen voor alle burgerverkeer af: de verharde Rijensedijk tussen beide kernen en twee zandwegen, de Langenbergseweg en de Oosterhoutsedijk. Voor de inwoners betekende dit dat zij flink moesten omreizen om van de ene naar de andere kern te komen.

Enorme ravage in de Nieuwstraat

De Duitsers legden vervolgens bij de Oude Tilburgsebaan tussen Riel en Alphen, ook een compleet imitatievliegveld met de naam Scheinflugplatz (SF) 37 Kamerun aan. Op de bedrieglijk echte 'startbanen' van het imitatievliegveld stonden houten nepvliegtuigen. Verder was er verlichting en stonden er zoeklichten en luchtdoelkanonnen. De aanleg van dit schijnvliegveld bewees zijn nut, want meer dan eens wierpen geallieerde vliegtuigen hun bommen daar op. Van het vliegveld zelf is tegenwoordig alleen nog de 'Gefechtsstand' over, een kleine betonnen bunker ingegraven in een berg zand. In de nacht van 4 op 5 september 1940 stortte een volgeladen Heinkel He 111-bommenwerper neer op een aantal woningen in de Nieuwstraat in Gilze. Doordat de bommenwerper nog vol zat met brandstof, bommen en munitie was de ravage enorm. Het vliegtuig doorboorde de bovenverdieping van het huis van de familie Van Wezel en sleurde alles en iedereen mee. Stukken vliegtuig, puin en balken, maar vooral brandende benzine, sloegen door naar het aan de overkant gelegen Hotel De Kronen van de familie Vermeulen. Het hotel vloog in brand. Met grote moeite wist de brandweer de vuurzee te bedwingen. Helaas konden de brandweerlieden niet voorkomen dat een derde huis aan de vlammen ten prooi viel. Zes Gilzenaren en de vierkoppige bemanning van de bommenwerper kwamen bij deze ramp om het leven.

De oorlog was altijd dichtbij

De Duitsers vorderden in oktober 1940 diverse gebouwen in de gemeente voor de legering van hun troepen en de opslag van materialen. Tot die gebouwen behoorden ook scholen, zoals de jongensschool in Gilze. Gedeelten van fabriekspanden en andere gebouwen werden noodgedwongen als leslokaal voor de jongens ingericht. Zo werden in Gilze bijvoorbeeld klassen ondergebracht in de bewaarschool voor meisjes, de zolder van een leegstaande looierij aan het Steenakkerplein, het oude gemeentehuis aan de Nieuwstraat, het patronaatsgebouw en de zolder van de sacristie. De schoolleiding moest soms creatief omgaan met de beschikbare ruimte. Toen de Duitsers in september 1943 de jongensschool in Gilze voor de zoveelste keer vorderden, werden de leerlingen ondergebracht op de meisjesschool. De ene week kwamen de jongens ’s morgens naar school en de meisjes ’s middags, de week daarop juist omgekeerd. In Rijen vonden vergelijkbare taferelen plaats.