16 Hemelrijksche hoeve
| De Hemelrijksche hoeve | ||
| ||
| Vroegste vermelding | 1340 | |
| Vroegst bekende eigenaar | Jan Honyman | |
| Vroegst bekende pachter | Engbrecht Muntelken | |
| 16 Hemelrijksche hoeve | ||
 | ||
| De oude Hemelrijksche hoeve op de hoek van de Oude Bosschebaan en de Giersbergsesteeg. |
| 16 Hemelrijksche hoeve | ||
 | ||
| Vlakbij de oude Hemelrijksche hoeve aan de Oude Bosschebaan in de Giersbergsesteeg stond nog een boerderijtje. Tegenwoordig staat op de gevel de naam De Tolberg. |
| 16 Hemelrijksche hoeve | ||
 | ||
| Oude Bosschebaan 13 met een kijkje in de Giersbergsesteeg. De oude Hemelrijksche hoeve stond net achter de huidige bebouwing. |
| 16 Hemelrijksche hoeve | ||
 | ||
| De na de oorlog aan de Gommelsestraat herbouwde Hemelrijksche hoeve. |
Inhoud
Beschrijving van de hoeve
De Hemelrijksche hoeve ligt tussen de Gommelsestraat in het westen en het Giersbergs Broek in het oosten. Het grenst in het noorden aan de Oude Bossche Baan en in het zuiden aan het leengoed van Boxtel.
Jan Honyman staat vermeld in het oudste cijnsregister van de hertog van Brabant uit 1340. Hij heeft zelfs twee vermeldingen. In de ene vermelding is hij overleden en in de tweede lijkt hij nog te leven. Mogelijk is dat een zoon van Jan Honyman met dezelfde naam. In het cijnsregister van 1340 staat Engbrecht, nazaat van Aven de Loen, die uit het erf (of erfenis) van Johannis Honyman vier nieuwe schellingen betaalt en daarbij nog een oude penning voor heide. Verderop in het register staat dat Joannes Honyman 3,5 nieuwe schellingen en een zwarte tournooise betaalt voor heide. Mogelijk is dat later de Hemelrijksche hoeve geworden. Of deze cijnsposten betrekking hebben op de percelen waar de Hemerijksche hoeve ligt, is niet zeker.
De naam van Jan Honyman leeft, in een ernstig verbasterde vorm, nog voort in het toponiem “Hoornmankentiend” dat voorkomt op topografische kaarten. De ambtenaren van de topografische dienst hebben overigens op dezelfde kaart de Giersbergsesteeg ook verbasterd tot Geijsbergsche steeg.
In 1380 betaalt Hilla, de weduwe van Nicolaas Post, de cijns van 3,5 nieuwe schellingen en een zwarte tournooise. Nu blijkt dat de ene cijns voor landerijen wordt betaald en de zwarte tournooise voor een heiveld. Dat komt overeen met de akte uit 1372 waarin Engbrecht Muntelken een goed, dat vroeger van Jan Honyman was geweest, overdraagt aan Hille, de weduwe van Claes Post. Waarschijnlijk is Engbrecht de pachter en draagt hij die pacht over aan de weduwe Post. In het cijnsregister staat Franco, zoon van Nicolaas Post als volgende cijnsbetaler na zijn moeder genoteerd.
In hetzelfde jaar 1372 verkoopt Engbrecht Muntelken ook nog vier bunder heide aan Hille. Hij had die vier bunder in cijns gekregen van Ghijsbrecht Houtappel. Die vier bunder was mogelijk deel van het Boxtels leengoed dat aan de andere kant van de Zandleij lag. Dat leengoed was in 1420 in handen van Margriet Houtappel. Zij is de kleindochter van Ghijsbrecht Houtappel die voor 1396 overleed.
In 1416 draagt Mechtelt, de weduwe van Jan Honyman haar deel in alle goederen van haar man over aan haar zoon Franck en haar schoonzoon Reijner Kul. De familie Post blijft nog lang cijnsbetaler van de Hemelrijksche hoeve. In 1448 betaalt Wilhelmus Wilgeman, schoonzoon van Franco Nicolaes Post de cijns. In 1464 bezit Nycolaus Post, de zoon van wijlen Franconis Post, een hoeve in Udenhout, gelegen aen den tolberch. De grenzen van deze hoeve staan in deze akte vermeld: van het convent vander cameren tot aan een straat genaamd die gommelaersche straet en van het water genoemd waterlaet tot aan een straat. In 1522 zijn het Franck en Nicolaes, de zonen van Nicolaes Post, die de cijnzen betalen. En weer later zijn het hun kinderen die de 3,5 nieuwe schelling en een zwarte tournooise betalen.
In het cijnsboek dat van 1629-1647 loopt betalen drie mensen een grondcijns uit de Hemelrijkse hoeve: l Adriaen Jacob Hughen 2 stuiver 10 1/2 penning; (uit het noordelijk deel); 2.Aernhout Bloemarts, na gekocht te hebben van Stijntjen, wed. van Jacop Gerarts in den Sester, 2 st. 10 1/2 penning; 3. Willem Willem Dircx van Mierde bij koop van Mr. Hendrick van den Leemputte 2 st. l oort. In de resolutie van de Raad van State d.d. 14 juli 1700 werd ten gunste van Margareta van Paffenrode beschikt in haar geschil met de erfgenamen van Arnout Bloemarts (tot zijn dood in 1668 eigenaar van een deel van de hoeve).
In 1717 is de Hemelrijksche hoeve in handen van Margareta van Paffenrode. Zij verkoopt in dat jaar de Hemelrijksche hoeve, geassisteerd door haar man jonker Jan Baptist de Leeuw, oud-trezorier ("schatbewaarder") van de stad Brussel. Het geheel bestaat dan uit twee hoeven lands (met twee woonhuizen) genaamd de Hemelrijckse Hoeve in den Udenhout aan de Santcant, met eike- en ander bomen en houtwassen, groot circa 60 lopense.
Adriana van Haren, weduwe van Guilliam van Vechel, mag zich daarna eigenaresse van de hoeve noemen. Door het huwelijk van Joanna van Vechel met de Bossche advocaat en tevens heer van Berkel, meester Norbert Snelle, komt de Hemelrijksche Hoeve in het bezit van de familie Snelle. Het huwelijk van hun dochter Adriana Helena Snelle met Boetius Stalperts van der Wiele uit Leeuwarden, dat op 30 november 1767 is gesloten, blijft kinderloos, waarna de goederen van dit echtpaar worden verkocht. In de periode dat de familie Van der Wiele de hoeve bezit, bestaat ze volgens het verpondingsboek van die tijd uit een kwaad huijske met 13 lopense aangelegen erf en nog een huis met schuur met 15 lopense land daarbij. In die periode werd de Hemelrijksche hoeve ook al wel “de Bus” genoemd.
De familie Martens
Later is de boerderij verkocht aan de familie Van Strijdhoven. Via het huwelijk van Johanna van Strijdhoven met Adriaan Martens komt het in de familie Martens. De familie Martens vertrekt vóór de oorlog naar het törp van Udenhout, volgens familieoverlevering omdat Trien Dankers, de vrouw van Kees Martens, moeilijk op de afgelegen boerderij kon aarden. De Hemelrijkse hoeve is toen verhuurd. Het was echter niet altijd eenvoudig de boerderij te verhuren: het was immers een oud huis en het lag ook afgelegen op de Zandkant. Tijdens de Tweede Wereldoorlog woont het gezin van Kiske de Jong op de boerderij.
Bij de bevrijding op 29 oktober 1944 werd daar hevig gevochten tussen de Engelsen en de Duitsers. Het vee van de familie Martens, dat in de weilanden tussen de Oude Bosschebaan en de Leij aan het grazen was, werd door de Duitsers of de Engelsen doodgeschoten. Kees Martens ging dagelijks vanuit de Slimstraat naar zijn vee kijken. Tijdens de bevrijding moest hij noodgedwongen enkele dagen op de Hemelrijkse hoeve blijven omdat het te gevaarlijk was om terug naar Udenhout te gaan. Bij de bevrijding van Udenhout had een jonge Duitser zich in de boerderij verschanst. Die werd daarom door de Engelse soldaten in brand geschoten. De Duitser kwam om het leven en werd ter plaatse begraven. Later is deze Duitser elders herbegraven. De oude Hemelrijkse hoeve stond aan de Oude Bosschebaan, net ten westen van de Giersbergsesteeg. De noodboerderij, die na de oorlog voor de familie De Jong werd gebouwd, brandde op 16 september 1948 ook weer af. De oorzaak was een ontplofte petroleumvergasser.
De hemel en de hel
Vlakbij de oude Hemelrijkse hoeve aan de Giersbergsesteeg stond nog een ander huis. Dat huis had Cornelis van Strijdhoven in 1879 laten bouwen op een perceel dat de wat negatief klinkende naam de Hel had. In Biezenmortel lag de Hemel en de Hel dus dicht bij elkaar. Ter plaatse staat nu de woning met de naam De Tolberg. In het verlengde van de Giersbergsesteeg, als de Oude Bosschebaan wordt overgestoken, loopt de Koesteeg richting Giersbergen.
Huidige bewoning
Op het grondgebied van de oude hoeve vinden we onder andere de woningen Gommelsestraat 30 en Gommelsestraat 32.
Bronvermeldingen
Regionaal Archief Tilburg, Schepenbank en eninge van Oisterwijk, 1418-1811, inv.nr. 467 f. 1-2v
(1717).
Regionaal Archief Tilburg, Notariële archieven van Udenhout 1803-1935, inv.nr. 26. akte 89 (1828).
Stadsarchief 's-Hertogenbosch, Archief van de schepenbank van 's-Hertogenbosch, inv.nr. 1175 f. 274
(1372); 1189 f. 359v (1416); 1233 f. 187v (1464).
Smulders, F.W., (1956). De hoeve van Jan Honyman in Udenhout, de Hemelrijkse hoeve. De Kleine
Meijerij, 9(10), 8-21.
- Toelichting cijnsregister.
- cijnsboek 1629-1647, inv. 220, folio 5,
- 5121.53 Index schepenprotocol Sint-Michielsgestel, akte 20 december 1668
- 7128.4 Index notarieel protocol Grave, akte 5 juni 1694 en
- 178.248 Resoluties Raad van State: resolutie d.d.14 juli 1700