Weigering samenwerking Duitse politie

Willem II- kazerne

Willem II-Kazerne aan de Ringbaan Zuid te Tilburg. Vanaf 1943 was hier een deel van de Politie Compagnie Eindhoven gehuisvest. Collectie Regionaal Archief Tilburg.

Er zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog weinig organisaties in Nederland geweest, die zo zwaar onder Duitse druk zijn gezet en zo zeer opzettelijk door de Duitsers met collaborateurs zijn geïnfiltreerd, als de Nederlandse politie. Begrijpelijk was dit wel. Tenslotte was de politie de enige inheemse gewapende en geüniformeerde macht, waarvan de Duitsers het bestaan moesten accepteren. Vanaf het begin stelden de Duitsers de Nederlandse politie onder strikte controle van de Duitse Polizei. Zij wijzigden de organisatie en het personeel ingrijpend. Het doel was niet alleen de Nederlandse politie tot een betrouwbaar werktuig van de Duitsers te maken, maar ook de politie in het systeem van SS und Polizei in te voegen. Deze nieuwe organisatie werd in het voorjaar van 1943 van kracht en was geheel op Duitse leest geschoeid. De politie in de grote steden werd staatspolitie onder leiding van een politiepresident. Middelgrote plaatsen hielden gemeentepolitie, maar als verlengstuk van de organisatie der staatspolitie. Kleinere plaatsen werden door de marechaussee beveiligd. Het was de bedoeling dat in acht grote steden gesloten eenheden (gekazerneerde politiecompagnieën of -bataljons) werden gelegerd, die onmiddellijk aan de plaatselijke Duitse politie-eenheden ondergeschikt waren. Uiteindelijk zijn alleen in Amsterdam (maart 1942), Den Haag (twee eenheden; oktober 1942 en juli 1943), Tilburg (juli 1943) en Rotterdam (februari 1944) gesloten eenheden opgericht.

Schalkhaar

De Duitsers wensten een nieuwe generatie politiemensen te kweken, die in de Duitse nazi-sfeer opgeleid en dienovereenkomstig geïndoctrineerd waren. Voor dit doel richtte men twee nieuwe opleidingscentra op: de Politie Officieren School te Apeldoorn en het Politie Opleidings Bataljon (P.O.B.) te Schalkhaar. Het P.O.B. in Schalkhaar heeft tot zijn opheffing in september 1944 zes grote leergangen voor rekruten gehad: 1) juli 1941 tot februari 1942; 2) maart-april 1942 tot oktober 1942; 3) november 1942 tot april 1943; 4) januari 1943 tot juli 1943; 5) juli 1943 tot februari 1944; 6) april 1944 tot september 1944. Op het programma van de opleiding stonden Waffendienst (exercitie), Waffenkunde, Körperschulung, Lebenskunde en politievakonderwijs (zoals strafrecht en verkeerswetten). Voor personen die al bij de politie werkten organiseerde het P.O.B. kortere cursussen.

'Schalkhaar' werd berucht als het symbool van het nieuwe type van de onvaderlandslievende, nazi-achtige politieman, wat niet altijd terecht was. Veel jonge mannen zagen via het Politie Opleidings Bataljon een kans om aan de arbeidsinzet te ontkomen. De Duitsers accepteerden echter absoluut geen verzet in welke vorm dan ook van de nieuwe politieman. In 1943 bepaalde Rauter zelfs dat wanneer een politieman onderdook, zijn gezinsleden of naaste verwanten in het concentratiekamp Vught opgesloten zouden worden. Naarmate de oorlog voortduurde werd de neiging van het politiepersoneel om zich aan de Duitse bevelen te onttrekken groter.

Politie Compagnie Eindhoven (PCE) in Tilburg

In juli 1943 werd de Politie Compagnie Eindhoven (PCE) geformeerd. Deze gesloten eenheid bestond uit 132 politiemensen die de opleiding in Schalkhaar hadden gevolgd. Anders dan de naam doet vermoeden, werd de compagnie niet in Eindhoven gelegerd, maar in de Tilburgse Willem II kazerne. De compagnie in Tilburg bestond voor een groot deel uit jongens uit Rotterdam, Groningen en Friesland. In deze gebieden heerste grote werkloosheid en was de kans op verplichte tewerkstelling het grootst. Een opleiding bij de politie werd dan ook gezien als een kans om aan arbeidsinzet in Duitsland te ontkomen. Het vrij kleine aandeel Brabanders en Limburgers bij de PCE had te maken met het feit dat leden van gesloten eenheden bij voorkeur niet in de eigen omgeving geplaatst werden. Weinig leden van de PCE waren lid van de NSB of het Rechtsfront.

In augustus 1943 dook de eerste onderwachtmeester van de PCE al onder, later gevolgd door twee anderen. Een onderwachtmeester werd ontslagen omdat hij weigerde de Germaanse groet te brengen. Uiteindelijk werd hij overgebracht naar Duitsland. In november 1943 slaagde een aantal manschappen er in om tijdens het lossen van wapens een twintigtal revolvers met de nodige munitie te ontvreemden. Dit werd echter ontdekt en het viertal werd gearresteerd en via Amersfoort naar een concentratiekamp in Duitsland overgebracht. Tot begin juni 1944 doken regelmatig leden van de PCE onder.

Voor de Duitsers was de maat vol. Op 15 augustus 1944 stond de voltallige compagnie op het terrein van de Willem II kazerne aangetreden. Majoor Fürck van de Duitse Ordnungspolizei deelde mede dat de compagnie bij het Politiebataljon Amsterdam werd ingedeeld, een strafmaatregel in verband met de gedragingen van de compagnie. Vervolgens werden 30 namen afgeroepen van leden, die apart moesten gaan staan, en vertrok de rest naar Amsterdam, naar de Tulpkazerne. De achtergebleven personen werden overgenomen door de Grüne Polizei en via Amersfoort naar Duitsland gedeporteerd. De meesten van deze groep hebben de oorlog overleefd.

De naar Amsterdam overgebrachte groep verging het slechter. Meermaals doken leden van het Politiebataljon Amsterdam onder, inclusief leden van de voormalige PCE. Op Dolle Dinsdag bijvoorbeeld gingen 16 te Wormerveer werkzame onderwachtmeesters van het Politiebataljon Amsterdam in onderduik, met medeneming van hun pistolen en munitie. Bovendien hadden twee chauffeurs en hun begeleiders een vrachtauto leeg achtergelaten, waarna onder meer 26 karabijnen werden vermist. De bezetter accepteerde dergelijk gedrag niet en nam maatregelen. Op 11 september 1944 werd de Tulpkazerne door de Grüne Polizei bezet. Het aangetreden politiepersoneel werd anti-Duits en onbetrouwbaar genoemd en ontwapend. Een aantal dagen later werd dit personeel overgeplaatst naar de Oranje Nassau Kazerne in Amsterdam. Daar moest het kiezen: in dienst treden bij de Duitse politie, overgaan naar de Landstorm of arbeidsinzet in Duitsland. 38 politieambtenaren weigerden bij de Duitse politie of de Landstorm te gaan en kozen daarmee voor arbeidsinzet. Zij werden op transport gesteld naar Amersfoort en in oktober 1944 naar KZ Neuengamme in Duitsland. Weinigen van hen keerden uit Duitsland terug.

Tweede Politiecompagnie 's-Gravenhage

Den Haag had twee gesloten eenheden: de eerste en tweede Politiecompagnie 's-Gravenhage. De manschappen van de eerste compagnie kwamen in oktober 1942 per trein aan in Den Haag, kort na het voltooien van hun opleiding in Schalkhaar. Zij marcheerden door de stad naar een school op het Alexanderveld die als hun kazerne was ingericht. De tweede Compagnie werd in juli 1943 gekazerneerd in een gevorderde school aan de Oostduinlaan waar ook het Duitse Politiebataljon zat. De compagnie bestond aanvankelijk volledig uit manschappen die van april tot en met juli 1943 in België de Nederlandse grens hadden bewaakt onder toezicht van de Wehrmacht. De tweede compagnie werd in het voorjaar van 1944 aangevuld met nieuwe manschappen.

Net als bij de gesloten eenheden in Amsterdam en Tilburg besloot de bezetter dat de Haagse gesloten eenheden moesten worden gestraft en ontbonden. Op zaterdag 16 september 1944 werden de kazernes van beide eenheden door de Ordnungspolizei omsingeld. De manschappen moesten hun wapens inleveren. In totaal 43 manschappen werden aangewezen voor arbeidsinzet in Duitsland en via Amersfoort naar Duitse concentratiekampen afgevoerd, waar velen stierven.

Betrokken personen

• Beurden Johannes Cornelis van
• Laat Franciscus Cornelis de
• Linde Willem van der
• Oud Anne
• Rijswijk Johannis van
• Vermeer Albertus Johannes

Vier van deze zes personen maakten deel uit van de Politie Compagnie Eindhoven. Zij zijn allen tijdens of kort na hun verblijf in Duitsland omgekomen door ziekte en uitputting. De twee andere personen, die in de Tweede Politiecompagnie 's-Gravenhage hebben gezeten, zijn allebei in Duitse gevangenschap gestorven.

Bronnen

• Winkler Prins, Encyclopedie van de Tweede Wereldoorlog
• D.M. de Jaeger, De houding van de Nederlandse Politie tijdens de Tweede Wereldoorlog in de grote steden van Brabant (1999)
• J.J. Kelder, De Schalkhaarders. Nederlandse politiemannen naar nationaal-socialistische snit (Utrecht/Antwerpen, Veen, 1990).
• B. van der Boom, Den Haag in de tweede wereldoorlog (Den Haag, SeaPress, 1995).
• J. Schuyf (red.), Nederlanders in Neuengamme. De ervaringen van ruim 5500 Nederlanders in een Duits concentratiekamp 1940-1945 (Zaltbommel, Aprilis, 2005)
• Regionaal Historisch Centrum Eindhoven, Archief 11115 Gemeentepolitie Eindhoven, 1943-1993, invnr. 564 Politie Compagnie Eindhoven, Staatspolitie. Verplaatsing van Tilburg naar Amsterdam, 1944-1945.
• Regionaal Archief Tilburg, archief 565, Collectie documentatie Tilburg 1940-1945, invnrs. 317-319 documentatie betreffende het Politie Bataljon Eindhoven (PBE)