Turken in Gilze en Rijen
Vanaf 1960 kwam er in Nederland behoefte aan ongeschoolde arbeiders. Die waren er in ons eigen land te weinig. Maar wel in Turkije waar door de mechanisatie van de landbouw en de sterke bevolkingstoename veel mensen zonder werk zaten. Daar startte het bedrijfsleven toen de werving van arbeiders. Maar er kwamen ook “spontaan” gastarbeiders naar Nederland. Na een aantal jaren kwam de overheid met een regeling: bij de ambassade moest een ‘voorlopige machtiging voor een voorlopig verblijf’ worden aangevraagd. Dat was te omslachtig voor veel werkgevers; zij probeerden deze regeling te omzeilen en haalden de gastarbeiders ‘illegaal’ binnen. Pas vanaf de zeventiger jaren kwamen er officiële regels voor de immigratie, de Wet Arbeid Buitenlandse werknemers werd in 1978 aangenomen. Het idee was dat de gastarbeiders hier voor een paar jaar naar toe kwamen (daarom eerst alleen mannen), maar in de praktijk bleven er veel hier wonen en lieten hun gezin overkomen. In 1960 kwamen de eerste Turkse gastarbeiders in Rijen werken bij de Continentale Zeemlederfabriek van J. van Dongen in de Laagstraat. Hier werkten ongeveer twintig Turken. Naast deze fabriek was een onderkomen voor de Turkse gastarbeiders gebouwd. Dat was erg primitief, daarom verhuisden ze naar een woning op het Burgemeester Sweensplein, om vervolgens te verhuizen naar pension de Ponderosa aan de Rijksweg. De woning op het Burgemeester Sweensplein werd toegewezen aan het Turkse gezin Cesur, dat daar nu, in 2022, nog steeds woont. Bij Chroomlederfabriek G.A. Theeuwes in de Hoofdstraat kwamen in de zestiger jaren een tiental Turken werken. Achterin de fabriek was een ruimte als woonruimte ingericht. In de eerste afgesloten arbeidscontracten stond dat de werkgever voor passende huisvesting en voeding zou zorgen. Daarvoor werd 35 gulden per week van het loon ingehouden. In 1967 brak brand uit in de woonruimte. Er waren twee lichtgewonden, maar alle persoonlijke bezittingen van de gastarbeiders gingen verloren. Eigenaar Theeuwes sprak zijn brandverzekering aan om de Turken van bijvoorbeeld nieuwe kleding te voorzien.
Veel Turken woonden dus in de zeventiger jaren in De Ponderosa, het voormalige café Kampzicht van Gillis, en dat was geen ideaal verblijf.
Op een gegeven moment woonden er 120 Turken, op elkaar gepakt. Enkele kranten en de VARA bemoeiden zich er zelfs mee, waarna de locatie werd aangepast.
In 1967 werd in de gemeenteraad afgesproken dat met name de bedrijven verantwoordelijk waren voor de opvang van de Turkse gastarbeiders. De gemeente stelde vijfhonderd gulden beschikbaar voor activiteiten zoals filmavonden en taallessen. De Turken moesten daarvoor zelf twee cent per week bijdragen!
Eind zeventiger jaren kwam er een wervingsstop waarna de Turken in Nederland moesten kiezen: teruggaan naar Turkije en niet meer terug komen naar Nederland of hier blijven en eventueel hun gezin uit Turkije over laten komen. Daarmee begon het echte integratieproces: de Turkse gezinnen zochten een woning, de kinderen gingen naar school. Op initiatief van aalmoezenier Fritschy kwam er in Rijen in 1978 een werkgroep om de Turkse mensen wegwijs te maken in de samenleving en te helpen met de papieren rompslomp (aanvragen bijvoorbeeld). Deze werkgroep ‘Buitenlandse werknemers’ nam zijn intrek in de voormalige van Helsdingenschool en viel onder het Open Huis. In 1987 ging deze werkgroep op in de nieuw gevormde Stichting Basiseducatie. De situatie werd moeilijk in de tachtiger jaren omdat toen praktisch alle leerlooierijen stopten, met als gevolg grote werkloosheid onder de Turken. Een aantal werd met een WAO-uitkering naar huis gestuurd.
Moskee
De gevormde werkgroep Buitenlandse werknemers zorgde voor een ontmoetingsruimte in de voormalige van Helsdingenschool, toen in gebruik door het Open Huis, waar verschillende organisaties en groepen een plek hadden voor hun activiteiten. De Turkse gemeenschap kon hier elkaar ontmoeten, maar bijvoorbeeld ook het Suikerfeest vieren. En hier kwam de eerste moskee. Samen met de opbouwwerker van het Open Huis werd er een beleidsplan opgesteld. Van daaruit kwamen er taallessen, koffieochtenden, kinderopvang en naailessen.
De moskee in het Open Huis voldeed niet aan alle verwachtingen. Daarom ontstond in 1976 het initiatief om een ‘echte’ moskee te realiseren.
Na veel overleg en protesten van de omwonenden duurde het tot 1995 eer er aan het Burgmeester Sweensplein in de voormalige Shoe Flex-fabriek een moskee kwam, de Imami Azam moskee, waar hij nu in 2022 nog steeds gevestigd is.
Onderwijs
Het Open Huis in Rijen was al snel na de komst van Turkse gastarbeiders gestart met Nederlandse taalles. Maar hier was in eerste instantie weinig animo voor. De lessen werden door vrijwilligers gegeven. Vanaf 1983 werden deze lessen professioneler aangepakt. Rijen werkte daarvoor samen met Stichting Welzijn Oosterhout. De jeugd kreeg een intensieve taalcursus, oriëntatie op de Nederlandse samenleving en informatie over beroepsmogelijkheden. Jarenlang kregen Turkse kinderen naast het gewone onderwijs ook les in de Turkse taal. De Heer Toker was hiervoor als leerkracht aangesteld. Schoolbesturen vonden dit belangrijk, omdat de kinderen waarschijnlijk weer naar Turkije terug zouden gaan.
Integratie
Integratie heeft tijd nodig gehad. Er waren lange tijd twee groepen Turkse inwoners met ieder een eigen ontmoetingsruimte. De meer behoudende Turken kwamen in de Van Helsdingenschool en later in een aparte ruimte in Rijen-Zuid bij elkaar, de meer progressieve Turken ontmoetten elkaar eerst in De Boemerang en later in De Boodschap. Die scheiding bestaat nu niet meer. In 2022 zijn er Turkse winkels, Turkse ondernemers en Turkse mensen zijn werkzaam bij bedrijven en zijn lid van verenigingen en clubs. Ook in de gemeentepolitiek zijn mensen met een Turkse achtergrond vertegenwoordigd. Hatice Can-Engin werd in 2002 het eerste Turkse raadslid in Gilze en Rijen en in 2006 (tot 2010) werd ze hier wethouder, de eerste wethouder van Turkse komaf in Nederland.
Per 1 januari 2022 wonen er in de gemeente Gilze en Rijen 959 Turkse mensen.