Over 't Odenhout

53ste publicatie van het Schrijversteam van 't Schoor, Heemcentrum voor Udenhout en Biezenmortel, bij gelegenheid van het 25-jarig bestaan in 2017, uitgebracht op 17 november 2017 in een oplage van 425 stuks. Het boek gaat over de vorming van het dorp ten tijde van het hertogdom Brabant en bevat een door het Schrijversteam gemaakte kaart van Udenhout en Bieznemortel omstreeks 1350.

Over de uitvoerige informatie in het boek is een aparte rubriek gemaakt in Wiki Udenhout, de rubriek Odenhout.

Toelichting bij de publicatie

Opgenomen in de 6de Unentse Krant d.d oktober 2017

Een lang gekoesterde wens Voor het Schrijversteam van ’t Schoor, Heemcentrum voor Udenhout en Biezenmortel, gaat met dit boek een lang gekoesterde wens in vervulling: het vastleggen van de ontstaansgeschiedenis van het dorp, de ontginning onder het hertogdom Brabant, de eerste hoeven, de eerste bewoners en de eerste straten en vooral ook laten zien wat er nu anno 2017 in het dorp nog altijd zichtbaar is van die oude geschiedenis.

Beschrijving van de inhoud De kern van het jubileumboek is dat veel middeleeuwse bronnen zijn ontsloten en bestudeerd en dat op basis daarvan voor 80% volledig de situatie van midden 14e eeuw in Udenhout en Biezenmortel is gereconstrueerd. Welke boerderijen stonden op welke plek? Hoe groot waren ze? Wie waren de eigenaren? Wie waren de pachters? En wat waren de eigenaren voor volk, waar kwamen ze vandaan? Door al die informatie in kaart te brengen en letterlijk als een plattegrond in te tekenen, kunnen ook conclusies worden getrokken over ouderdom. Zo is het buurtschap ‘t Winkel ouder dan de ontginning die vanaf 1232/1233 op gang kwam. Zo is de Schoorstraat pas aangelegd nadat de Moffenhoeve al bestond, anders zouden onze voorouders nooit zo’n rare knik in de weg hebben gelegd. De wegenstructuur maakt duidelijk dat de route Molenhoefstraat – Slimstraat – Groenstraat – Biezenmortelsestraat de ontginningsweg is geweest. En al die zijpaadjes er loodrecht op verraden de ontginningsstructuur, namelijk die van de boshoeven.

De eerste eigenaren waren vooral Bossche poorters. Voor een deel gewoon mensen met vermogen, beleggers, die financierden in ontginning en die hun geld belegden in boerderijen om met de opbrengst ervan voldoende rendement binnen te halen. En de meeste van die eigenaren hadden achternamen verwijzend naar de plaats waar zij of hun voorouders vandaan kwamen voordat ze neerstreken in Den Bosch: Van Iersel (Eersel), Van Baerle, Van Gorcum, Van Rijswijk, Van Amelsvoort, Van Hoculem, Van Oisterwijk, Van Heusden, Van Berkel, Van Haaren, Van Loon, Van Zuilichem, Van Bruheze, Van Hoorne, Van Haren, Van Utrecht. En als we met de tijd kijken naar wie er niet alleen belegden, maar er vooral zelf boerden, dan kunnen we constateren dat sommigen achternamen, die ons vandaag nog bekend in de oren klinken, al wel 700 jaar in Udenhout voorkomen, zoals Van Iersel, Van Rijswijk, van der Loo, Van de Ven, Van Vught en Piggen.

Het spitten in de oude archieven biedt ook een rijkdom aan mooie toponiemen. We kennen allemaal wel namen als de Strijdhoef, Moffenhoeve, de Vossehoeve, de Prinsehoeve, Scheurenhoeve, de Hemelrijkse hoeve, de Molenhoef, de Vorselaar, e.a. Maar ook de volgende namen horen echt bij Udenhout en Biezenmortel: de Tongerlose hoeven, de hoeve van het Convent van Uijlenborch, Herlaerbosch, Willigenbroec, Te Berschot, Grootlaar, Ten Heijst en Ten Plas.

Bij al die oude hoeven die in het boek worden beschreven is een paragraaf opgenomen over wat er nu anno 2017 nog herkenbaar is in straten en wegen, in de ligging van boerderijen en in de toponiemen die mensen zich herinneren. Er is heel veel herkenbaar, heel heel veel.

Uniek erfgoed Nu het boek beschikbaar komt, kunnen we constateren dat er drie redenen zijn om de term uniek te gebruiken. Ten eerste is Udenhout de eerste plaats in Brabant waar op deze manier de middeleeuwse situatie is gereconstrueerd en in kaart gebracht. Ten tweede is de ontginningsmethode, de boshoevenstructuur, vandaag nog heel goed herkenbaar in het wegenpatroon van het dorp, ook als enige in Brabant. Ten derde is de situatie van de 14e eeuw nagenoeg onaangeroerd. In het dorpscentrum zijn in drie kwadranten nieuwbouwwijken gekomen, maar buiten dat gebied is het allemaal nog nagenoeg exact hetzelfde als 700 jaar geleden. En ook dat is uniek.

Geen leesboek, maar een naslagwerk Het is geen leesboek, waar je gemakkelijk van voor tot achter van geniet. Het is vooral een naslagwerk, een documentatie. Het is mooi om te weten wat er allemaal is gebeurd op de grond waar je geboren bent, waar je opgroeide of waar je woont. Hoe oud is het? Wie hebben er gewoond? Zijn er mooie toponiemen aan verbonden? Oude bronnen zijn ontsloten om te ontdekken hoe Udenhout en Biezenmortel zich in de 14de eeuw hebben ontwikkeld tot een dorpsgemeenschap. Als mensen de komende decennia iets zoeken over de oudste geschiedenis van het dorp, dan biedt dit boek antwoorden als het gaat om de families van toen, de bezitters en de pachters, de hoeven, de namen, de toponiemen. We hebben gepoogd die overdadigheid aan gegevens te compenseren met informatie over de herkenbaarheid van toen in de dorpssituatie van nu, de ligging van straten, steegjes en boerderijen en de namen die nog altijd in het dorp voortbestaan.

Monnikenwerk Het boek kon uitsluitend tot stand komen door het enorme werk dat ons teamlid Luud de Bouwer vele jaren heeft verzet in archiefonderzoek, in lezen en begrijpen van oude akten, het kunnen lokaliseren van hoeven, het vinden van de overdracht van eigendom door vererving of door verkoping en het secuur vastleggen van al die gegevens. Dit boek is een bekroning op zijn enorme werk, met als pareltje de overzichtskaart van Udenhout en Biezenmortel in de 14e eeuw. De recente geschiedenis van na de invoering van het kadaster in 1832 is vooral uitgezocht en op papier gezet door Frank Scheffers en Kees van Kempen. Bij al het werk zijn we veel dank verschuldigd aan Bert van Asten, Wim de Bakker, Kees van den Bersselaar, Riet Heessels – Felen, Frans van Nuenen, Lauran Toorians en Mark Vermeer.

Financiering Dit boek is financieel mede mogelijk gemaakt door: Baeten Geven Fonds, Boudewijn van Gorp Stichting, Brabants Heem boekenfonds, Dorpsraad Udenhout, Drukkerij ELKA, Rabobank Hart van Brabant, Subsidie Erfgoed Stadsmuseum Tilburg, Stichting De Vosselaar (voor de productie van de uitklapbare kleurenkaart achter in dit boek) en Stichting Goede Doelen W&H.

Dit boek is geen eindpunt Ook na dit boek gaan we door met onderzoeken, met graven, met puzzelen en dat zal leiden tot nieuwe informatie, misschien oudere informatie of soms een correctieve aanvulling. Die nieuwe informatie zullen we opnemen in de vorm van sprokkels in het jaarboek “Unentse Sprokkels” van ’t Schoor, Heemcentrum voor Udenhout en Biezenmortel.

Voorwoord

25 jaar Schrijversteam van ‘t Schoor

Frans Goossens Voorzitter ’t Schoor Heemcentrum voor Udenhout en Biezenmortel

In 1991 verzocht het kerkbestuur van de Parochie H. Lambertus aan Kees van Kempen om samen met Joost Frieling en Kees van den Bersselaar een boekje te schrijven ter gelegenheid van 150 jaar St.-Lambertuskerk te Udenhout. Pater Monaldus van den Broek, pastor te Biezenmortel, wilde niet achterblijven en informeerde bij het bestuur van het pas opgerichte Heemcentrum ’t Schoor of het mogelijk was om een boekje over de geschiedenis van Biezenmortel te schrijven. Dat betekende de oprichting van het Schrijversteam van ’t Schoor.

Dat was 25 jaar geleden en nu zijn er onder de bezielende leiding van voorzitter Kees van Kempen 53 publicaties inclusief 6 huis-aan-huis-kranten gerealiseerd met steeds een ander thema. De leden van het schrijversteam zetten zich met veel enthousiasme in om een deelonderwerp uit te zoeken en te beschrijven. Ook veel gastschrijvers hebben een bijdrage geleverd, ieder met zijn eigen specifieke kennis van een stukje geschiedenis van ons dorp. Het Schrijversteam ordende de artikelen in een logische volgorde en maakte er zo prettig leesbare boeken van, waarin niet alleen de geschiedkundige feiten, maar ook anekdotes veel leesplezier geven.

Vandaag kan het schrijversteam ter gelegenheid van hun jubileum als kroon op het werk van 25 jaar met trots een groot boek presenteren: “Over ’t Odenhout, beschrijving van de ontginning en van de hoeven van Udenhout en Biezenmortel in de late middeleeuwen en wat daarvan zichtbaar is in de 21ste eeuw”. Het heeft veel studie en een lange voorbereidingstijd vereist om dit boek samen te kunnen stellen. Ik noem met name de twee leden van het Schrijversteam die de grootste bijdrage hieraan hebben geleverd: Luud de Brouwer heeft vele jaren veel onderzoek verricht naar het ontstaan van Udenhout en Biezenmortel, de ligging en het eigendom van de oude hoeven, waarvoor hij een ontelbaar aantal oude akten heeft doorgeworsteld. Frank Scheffers heeft van 59 locaties uitgezocht welke families daar in de loop van de eeuwen gewoond hebben, via erfenis of verkoop, en of en hoe die oude hoeven de afgelopen eeuwen zijn versnipperd. Beiden hebben monnikenwerk verricht. Chapeau!

Dank aan alle leden van het Schrijversteam voor de vele mooie boeken en kranten die zij hebben gepubliceerd, waarmee ze veel lezers genoeglijke uren hebben bezorgd. Veel feiten, stambomen, geschiedenissen hebben de schrijvers onderzocht, maar de rijke geschiedenis van ons mooie dorp en de karakteristieke personen die hier hebben geleefd bieden nog uitdagingen voor nieuwe publicaties. Ik wens het Schrijversteam veel plezier en succes met het schrijven hiervan.