Odenhout - toelichting leenstelsel

Leenstelsel

In de vroege middeleeuwen ontstond geleidelijk aan het leenstelsel. Het principe is eenvoudig. De landsheer, (koning, keizer, hertog, graaf e.d.) beschouwde zijn territorium als persoonlijk bezit. Hij gaf delen van zijn bezit in leen uit aan personen die hij aan zich wilde binden, omdat ze lokaal macht bezaten, of hem op een andere manier van dienst konden zijn of zich als trouwe vriend hadden bewezen. Deze leenmannen of vazallen waren volgens de leenbelofte of eed verplicht hun leenheer met raad en daad bij te staan.
Een leenman kon op verschillende manieren verplichtingen opgelegd krijgen van de leenheer in ruil voor zijn leengoed. Hij moest daarvoor geld betalen, en in sommige gevallen een bepaald aantal paarden, ruiters en/of voetvolk leveren voor veldtochten van de hertog. Zo kreeg de hertog vaste inkomsten uit de goederen die hij in leen had uitgegeven.
Overigens konden ook rechten in leen ontvangen worden, zoals het recht om tol te mogen heffen. De leenman moest in dat geval een vast bedrag betalen voor dat leengoed. Hij kon er dan zelf voor zorgen dat de inkomsten veel hoger werden dan wat hij er voor moest betalen.

Een leen was in principe niet erfelijk maar in de praktijk was het dat wel. De erfopvolger of koper van een leengoed moest zich wel aan het hof van de leenheer melden en daar leenhulde doen. In het geval van het hertogdom Brabant verliep de in-bezit-name van het grondgebied niet in alle gevallen zonder slag of stoot. Lokale heren lieten zich niet zomaar uit hun bevoorrechte positie wegjagen. Als een hertog genoeg macht bezat kon hij dergelijke lokale heren zover krijgen, door diplomatieke druk of fysiek geweld, dat ze hun bezit overdroegen aan de hertog. De hertog kon dan datzelfde gebied weer teruggeven in leen aan de lokale heer, of kon er voor kiezen om de heer alle rechten definitief te ontnemen en het gebied in leen te geven aan bevriende heren uit zijn gevolg, of heren die hij nog iets schuldig was vanwege de steun die ze hem hadden gegeven. Op die manier kwam de hertog van Brabant als landsheer in bezit van bijna alle grond en kon naar believen zijn machtigste vrienden belonen met die grond. Deze nieuwe lokale heren waren dan wel leenman van de hertog die als leenheer boven hen in de hiërarchie stond. De macht van de hertog kreeg op die manier een bestendig karakter.

Leenboeken

De registratie van de leengoederen vond plaats in de zogenaamde leenboeken. Daarin staat minutieus opgesomd welke leenmannen welke goederen in bezit hadden. Soms was het leengoed een aaneengesloten geheel van landerijen en in andere gevallen lag het verspreid. Het kwam ook voor dat een leenman meerdere lenen bezat.
De leenboeken geven daarom ook informatie over wie de leengoederen bezaten en de opeenvolgende eigenaren.

Denombrementen

Bij het verkrijgen van een leen door een leenman maakte een griffier een verslag op. Daarin stond de staat van het leen beschreven, met de oppervlakte en grenspercelen, de lasten die er op rusten e.d. Deze denombrementen geven nauwkeurige informatie over een leengoed of leenrecht, vooral belangrijk voor de ligging in het landschap.

Overzicht Leenboeken

De leenboeken (of leenregisters) die voor dit onderzoek zijn gebruikt staan hieronder opgesomd:

Brussel, Algemeen Rijksarchief (verder BAR)
Rekenkamer, inv.nr. 542 Casselboek (1312).
BAR, Leenhof van Brabant, inv.nr. 1, Latijnsboek (na 1312).
BAR, Leenhof van Brabant, inv.nr. 2, Stootboek (1355).
BAR, Leenhof van Brabant, inv.nr. 4, Spechtboek (1374).
BAR, Leenhof van Brabant, inv.nr. 5 verloren lenen (circa 1375).
BAR, Rekenkamer, inv.nr. 543, afschrift van het Spechtboek (circa 1400).
BAR, Leenhof van Brabant 9 – Register van denombrementen van lenen in de Meierij van 's- Hertogenbosch, 1440. Afschrift, 1647 (ook: Rekenkamer inv.nr. 547).
BAR, Leenhof van Brabant 11 - Edaboek (circa 1460-1465).
BAR, Leenhof van Brabant 13 - Leenboek van Brabant (circa 1440-1470)
BAR, Leenhof van Brabant 15 - Register van denombrementen van lenen in de kwartieren van Antwerpen, 's-Hertogenbosch en Leuven, 1495 1496. Afschrift, ongeveer gelijktijdig of 16e eeuw.