Landgoederen zijn begin van een dorp
De planmatige ontginning van Udenhout
Dan kijken we nu naar de meer planmatige ontginning van Udenhout. Een paar wegen zijn aanwezig, de Moffenhoeve ligt er en rondom het Winkel is een kern ontstaan van meerdere hoeven. Als je naar de ontwikkeling van Den Bogerd kijkt, de nieuwbouwwijk die op de oude hoeven van De Mortel ligt, dan zie je dat er eerst wegen en elementaire voorzieningen worden aangelegd voordat het bouwen begint. De grond wordt in kavels verdeeld en die gaan de verkoop in. Dat gebeurde in essentie in de middeleeuwen net zo. Het is aan het eind van de 13de eeuw, waarschijnlijk rond 1290, dat de ontginning van Udenhout en Biezenmortel goed ter hand wordt genomen. Zoals gezegd krijgt de abdij van Tongerlo van de hertog in 1232/1233 toestemming om het bos van Udenhout te kappen voor een periode van 10 jaar. Nadat bos is gekapt kan de grond verder ontgonnen worden. Het hout kan onder andere als bouwmateriaal gebruikt worden voor diverse gebouwen. Eerst kwam er een weg waarlangs de ontginning kon gaan plaatsvinden. Het is waarschijnlijk dat in de loop van de 13de eeuw een ontginningsstraat is aangelegd waarlangs het bos van Udenhout in gebruik is genomen. Die straat ligt er nog steeds. Het is het traject van Molenhoefstraat, Slimstraat, Groenstraat en Biezenmortelsestraat. In de bronnen wordt die hele weg Groenstraat genoemd. De afzonderlijke namen ontstaan pas veel later.
Investeerders
De hertog neemt het voortouw door in eerste instantie vrienden die hij nog een dienst te bewijzen heeft of belangrijke lokale heren die hij aan zich wil binden, de kans te geven een of meerdere hoeven in bezit te nemen en te ontginnen.
Udenhout krijgt rond 1300 steeds meer hoeven die in ontginning zijn genomen en de inrichting van het landschap krijgt steeds meer vorm. In het bos, dat door Tongerlo is gekapt, geeft de hertog zijn eerste hoeven uit aan leenmannen of aan particulieren. Als het eerste leenboek in 1312 wordt aangelegd zijn er al verschillende hoeven in Udenhout in gebruik door zijn leenmannen. Zeer waarschijnlijk zijn die stukken grond al aan het eind van 13de eeuw in leen uitgegeven. Het klooster Ter Kameren bij Brussel krijgt in 1299 een groot stuk van de hertog in erfpacht. De eigenaar die de grond in erfpacht krijgt, betaalt daarvoor een cijns. Per slot van rekening moet de schoorsteen van de hertog ook blijven roken. Vervolgens blijft de nieuwe eigenaar in bezit van zijn hoeve zolang hij de verplichte cijns of cijnzen regelmatig betaald. Wie de cijns moet betalen en of die ook daadwerkelijk betaald is wordt vastgelegd in de zogenaamde cijnsboeken.
De boeren
Toen Udenhout rond 1300 werd ontgonnen en in gebruik genomen deden de eigenaren van de hoeven dat niet zelf. De eigenaren waren Bossche burgers, kloosters in en buiten Den Bosch en andere heren van stand uit het gevolg van de hertog in onder andere Leuven. Dat geldt bijvoorbeeld voor de oudst bekende eigenaren van de Strijdhoeven, de familie Taye, en van de Vorselaer, de gebroeders Volkaert. De eigenaren verpachtten de hoeven. Aangezien er in Udenhout niet of nauwelijks mensen woonden moesten ze hun pachters van buiten het dorp halen. Dat kon uit naburige dorpen zijn of uit de omgeving waar de eigenaren vandaan kwamen. Dat levert een aardige serie namen op die deels nog steeds in Udenhout en omgeving voorkomen. De namen van deze pachters en vroege gebruikers verraden hun herkomst. Zo zijn daar de families Van Iersel (uit Eersel), Van Rijswijk, Van Gestel, Van Haren, Van Gorkom, etc. Als je dat zo ziet moet je concluderen dat de Udenhouter in de 13de en 14de eeuw nog niet bestond. Het was allemaal import. Dat ondersteunt de aanname dat Udenhout op enig moment in betrekkelijk korte tijd tot ontwikkeling is gebracht. Waar haal je dan de broodnodige pachters vandaan: uit andere plaatsen. Aangezien familienamen toen nog niet in alle gevallen gebruikelijk waren, kregen velen van hen als toevoeging hun plaats van herkomst.
De ontginning is nog zichtbaar in ons landschap
Dat er een plan aan de ontginning van Udenhout ten grondslag ligt is vandaag de dag nog terug te zien in het landschap. Aan de oude Groenstraat liggen veel hoeven. Vanaf die straat werd het land verdeeld in vlakken, meestal rechthoeken. Je kunt de verschillende stroken nog duidelijk herkennen als je van boven naar Udenhout en Biezenmortel kijkt.