Kerken in Gilze en Rijen

De eerste kerken in Gilze

Kerk van Gilze in 1657

In 1235 werd in Gilze het eerste stenen kerkje gebouwd, maar het dorp heeft hoogstwaarschijnlijk in de tijd van de vrome Hilsondis al een eigen kerk gehad. Deze kerk gold tot 1524 als moederkerk voor Rijen, tot 1879 voor Molenschot en tot 1913 voor Hulten. Ook voor andere plaatsen in de omgeving - zelfs voor Breda - was de kerk van Gilze de moederkerk. In de 15e eeuw werd het vervangen door een nieuwe kerk, die al snel, na een brand, aan restauratie toe was. In 1617 was deze kerk, gewijd aan St. Petrus Banden, helemaal klaar voor gebruik. Dit jaartal is nog steeds te vinden aan de buitenkant van de kerk, in het noordertransept boven de plaats van de ingemetselde grafsteen van pastoor Van Dijk.

Schuurkerken in Gilze

Kerk van Gilze in 1912

Net als in andere plaatsen werd de kerk in 1648 door de protestanten in beslag genomen. In Nederland werd het voor de katholieken verboden om gebruik te maken van hun kerken. Er woonden praktisch geen protestanten in Gilze, maar desalniettemin werden zij de gebruikers van de St. Petrus Bandenkerk in het dorp. De katholieke inwoners van Gilze konden voor de kerkdiensten naar de kerk in Baarle onder de Hertog, maar de afstand hier naar toe was veel te groot. Daarom werd er een schuurkerk gebouwd aan de noordrand van het dorp, waar nu de Abdis van Thornstraat ligt. In 1761 was deze schuurkerk hard aan vernieuwing toe. Er werd dan ook op dezelfde plek een nieuwe gebouwd, die echter in de nacht voor de inwijding (19 juni 1762) helemaal afbrandde. De schuurkerk aan de Alphensebaan, die tijdens de bouw dienst had gedaan als tijdelijke schuurkerk, bleef na de brand in gebruik tot de nieuwe schuurkerk weer was opgebouwd.

Restauraties van de St. Petrus Banden kerk in Gilze

Voormalige schuurkerk van Gilze in 1977

Pas in 1818 konden de katholieken van Gilze terug naar de St. Petrus Bandenkerk. Aan het einde van de 19e eeuw was het nodig om de kerk te verbouwen. Tussen 1880 en 1881 werd de kerk volgens neogotische principes vergroot en verfraaid (volgens ontwerp van J. Langelaar). Datzelfde gebeurde in 1931-1932 nog een keer (architect was toen Wolter te Riele). In 1944 werd de toren van de St. Petrus Bandenkerk in Gilze door de Duitsers opgeblazen. Er was dus weer een restauratie nodig, maar die wederopbouw kon pas in 1950 starten. De vernielde kerk werd van een noodmuur voorzien, zodat er al snel weer kerkdiensten konden worden gehouden. De architect van de restauratie was W. Bunnik. De spitse toren kwam niet terug; hij is vervangen door een vierkante stevige toren, gebouwd in traditionele Delftse stijl. In 2012 is het dak van de kerk en de toren opnieuw gerestaureerd. Daarna is een beeld van St. Petrus voor de kerk geplaatst.

Eerste kapel en kerkje in Rijen

Kerk van Gilze in 1953

In 1464 werd in Rijen een kapel gebouwd. In deze kapel kon rector Jan van Buijsel als eerste priester de missen lezen. De kapel werd in 1483 gesloopt en vervangen door een kruiskerk. Patroonheilige werd Maria Magdalena (eerst samen met Catharina). Pas in 1524 kreeg Rijen een eigen parochie; de kerk van Gilze bleef tot dat jaar de moederkerk en de pastoor van Gilze bleef de officiële pastoor.

Schuurkerken in Rijen

Na de Tachtigjarige oorlog namen de protestanten de parochiekerk van Rijen in beslag, hoewel ook hier nauwelijks protestanten woonden. De katholieken van Rijen gingen in eerste instantie naar een schuurkerk op Klein-Oosterhout. In 1760 werd er een schuurkerk gebouwd op de hoek van de Heistraat-Hoofdstraat (toen nog de Kerkstraat).

Een nieuwe Maria Magdalena kerk in Rijen

Kerk van Rijen in 1904

Vanaf 1815 konden de katholieken van Rijen, na een grondige restauratie, weer gebruik maken van de Maria Magdalenakerk. Tot 1906 hebben de parochianen van deze kerk gebruik gemaakt, toen werd hij te klein. Er kwam een nieuwe (neogotische) kerk, ontworpen door J. Groenendael. Tijdens de bouw werden diensten gedaan in een noodkerk in de Tuinstraat. De kerk werd gebouwd op de fundamenten van de oude kruiskerk. De toen gebouwde kerk is nog steeds de huidige kerk. Wel is hij regelmatig gerestaureerd. Voor de kerk heeft lange tijd een H. Hartbeeld gestaan. In de kerk staat een altaar dat tijdens de bouw van de kerk gemaakt is. De klok uit 1532, die in 1906 van de oude naar de nieuwgebouwde kerk verhuisde, is sinds 1984 in het bezit van het nationaal Beiaardmuseum in Asten (tegenwoordig Klok & Peelmuseum Asten geheten).

Een tweede kerk in Rijen (Maria Boodschap)

Kerk van Rijen in 1990

Door de toename van het aantal katholieke inwoners in Rijen ontstond de behoefte aan een tweede kerk. In Rijen-Zuid werden daarom al missen gehouden in het KMT (Katholiek Militair Tehuis). De legeraalmoezenier verzorgde deze. Voor Rijen-West was een nieuwe kerk de oplossing. Het bisdom benoemde in 1960 J. van Boxel als bouwpastoor van de Maria Boodschap, want zo zou deze kerk gaan heten. Veel parochianen en vrijwel alle Rijense verenigingen droegen financieel hun steentje bij. Architect H.M. Koldeweij ontwierp het gebouw. Deze moderne kerk kreeg een frontgevel van betonmozaïek met glas-in-lood. Door het teruglopend kerkbezoek werd het kerkbestuur gedwongen om per 1 januari 1982 de Maria Boodschapparochie op te heffen. In 1984 werd de Maria Boodschapkerk omgevormd tot Sociaal Cultureel Centrum, waar allerlei verenigingen en instellingen gebruik van maken.

Een moskee in Rijen (Imami Azam)

Nieuwe kerk van Rijen in 1964

Vanaf eind zestiger jaren kwamen er Turkse gastarbeiders in Rijen wonen. Ze werkten met name in de leerlooierijen en bij Curver. Zij kregen een ontmoetingsruimte in de voormalige Van Helsdingenschool, wat al gauw de eerste moskee werd. Hier werden het Suikerfeest en het feest van Atatürk gevierd. Omdat het aantal Turkse inwoners groeide en dus het aantal bezoekers toenam, kwam er behoefte aan een tweede lokaal; hier werd onder andere koranles gegeven. In 1995 werd de moskee Imami Azam aan het Burgemeester Sweensplein geopend. Hiervoor had de Turkse gemeenschap de voormalige schoenfabriek Shoe-Flex kunnen kopen. De moskee vervult de functie van gebedsruimte, maar tevens die van sociale ontmoetingsplaats voor de Turkse bevolking.

St. Anna kapel in Molenschot

Moskee van Rijen in 2010

Molenschot beschikt over een gotische kapel die bestaat uit drie traveeën en is gebouwd in de vroeg 16e eeuw. De oudste vermelding van de St. Annakapel is te vinden in het register van de rentmeester van de Prins van Oranje van 1549. De kapel was oorspronkelijk toegewijd aan Maria, later werd dit de H. Anna (feestdag 26 juli). De kapel is gelegen op een driehoekig plein en heeft een lengte van vijftien meter. De kapel is vaak gerestaureerd, dit was nodig omdat de kapel in de 19e en begin 20e eeuw voor andere doeleinden werd gebruikt. Als wachthuis tijdens de Belgische opstand bijvoorbeeld, als woning, als schoolgebouw en als plek waar de toneelvereniging repeteerde. Tussen 1842 en 1876 werd een sacristie annex lijkhuis aangebouwd. Bij de restauratie van de kapel in 1960 is dit deel weer afgebroken. Sinds 1995 is de kapel ook trouwzaal van de gemeente.

Een parochiekerk in Molenschot

Kapel van Molenschot in 2012

Tot 1879 hoorde Molenschot onder de parochie van Gilze. Omdat de gelovigen de afstand naar Gilze te ver vonden werden er in de St. Annakapel vanaf 1855, toen het bisdom Molenschot als zelfstandig rectoraat erkende, diensten gedaan. In 1879 werd Molenschot een zelfstandige parochie en kreeg Pastoor van den Eijnden toestemming van de bisschop om een broederschap van de H. Anna op te richten. Deze broederschap moest er voor zorgen dat uit de geldelijke opbrengsten van de St. Anna-verering een nieuw te bouwen parochiekerk gefinancierd kon worden. Vanaf 1880 werd Molenschot steeds meer bekend als bedevaartplaats: ‘Naar Molenschot gaat ieder Anneke om een manneke en ieder manneke om een Anneke’. Op 26 juli is de feestdag van de H. Anna. In 1884 telde de broederschap 4.000 leden. Dat leverde zoveel geld op dat de parochie in 1887 met de bouw van de kerk kon beginnen, ontworpen door architect J.J. van Langelaar uit Princenhage. De kerk is gebouwd in neogotische stijl. Evenals bij de kapel in Molenschot werd de H. Anna de patroonheilige van de kerk. Bijzonderheid: de kerk is niet op het oosten gericht, wat voor kerken eigenlijk gebruikelijk is.

Restauraties van de St. Anna kerk in Molenschot

Kerk van Molenschot in 2014

In de Tweede Wereldoorlog ging op bevel van de Duitsers een stuk van de toren. Na de oorlog moest de kerk hersteld worden; er zijn toen in 1953 ook twee zijbeuken aangebouwd. Tussen 2008 en 2010 werd de kerk helemaal gerestaureerd. Via de actie ‘Samen sterk voor de Annakerk’ werd hiervoor geld ingezameld. Op 25 september 2010 wijdde de bisschop van Breda de kerk weer in.

De Gerardus Majella kerk in Hulten

Kerk van Hulten in 1916

Tot het begin van de 20e eeuw hoorden de gelovige Hultenaren bij de parochie van Gilze. Maar de afstand was ver en daardoor ontstond er behoefte aan een eigen parochie. Op 13 mei 1913 werd er een Hultense parochie opgericht. Op 1 augustus van dat jaar werd de eerste steen gelegd van de kerk die ontworpen was door architect J.J. van Groenendael-Gorter. Op 4 februari 1914 werd de kerk plechtig ingezegend en toegewijd aan Gerardus Majella, de patroonheilige van hopeloze zaken. Er werden jaarlijks bedevaarten gehouden. De feestdag van deze patroon is 16 oktober. De bedevaartprocessies kwamen uit Tilburg en uit Oosterhout en werden tot in de zestiger jaren georganiseerd.

Vernieling, wederopbouw en sluiting van de Hultense kerk

Kerk van Hulten in 1953

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de kerk bij een bombardement op 3 september 1944 helemaal verwoest. Na de oorlog werd een nieuwe kerk gebouwd die in 1951 klaar was. Op 23 juni 2013 werd de kerk van Hulten gesloten, honderd jaar na de start van de bouw van de eerste kerk. Na een bestemmingsplanwijziging heeft de kerk nu een werk- en woonbestemming. Van de voormalige Gerarduskapel is een Stiltecentrum gemaakt, dat ook weer Gerarduskapel wordt genoemd. Er is een nieuwe ingang gemaakt en de ruimte is helemaal afgesloten van het oorspronkelijke kerkgebouw. Op 17 oktober 2014 is de kapel geopend en ingewijd.

Tekst: Kees van der Heijden

Bron: tijdmachine