Japanse overheersing: de religieuzen, 1942-1945

Een aantal omgekomen religieuzen tijdens de Japanse overheersing
Missionarissen, in 1942 omgekomen in Langgoer, Molukken (ID). Bron: Malukupapua 1942-1945
Datum	1942-1945
Begindatum	30-07-1942
Einddatum	01-08-1945
Plaats	Oost-Azië
Doden	45

Achtergrond: Missiewerk en Japanse bezetting 1942-1945

Vanaf het midden van de negentiende eeuw is vanuit Tilburg een groot aantal missies ondernomen met als doel mensen met een andere religie te bekeren tot het christelijk geloof. Protestanten spreken over zending, Rooms-Katholieken over missie. Tilburg ontwikkelt een omvangrijke missie-infrastructuur. Belangrijk daarin zijn de congregaties van de Missionarissen van het Heilig Hart van Jezus; de Dochters van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart; de Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw, Moeder van Barmhartigheid; de Fraters van Tilburg en ook de Orde van de Ursulinen. Leden van deze congregaties en orde staan op de lijst van Tilburgse oorlogsslachtoffers. De eersten van hen overlijden op 30 juli 1942, de laatste sterft op 1 augustus 1945. Allen komen om in Oost-Azië tijdens de Japanse overheersing, vooral in Nederlands-Indië.

Zendingskaart van Nederlands-Indië ca 1930

Bron: Vrije Universiteit Amsterdam (P. Noordhoff)

Eind 1941 valt Japan de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor op Hawaï aan. Daarmee begint de oorlog in de Stille Zuidzee. In januari 1942 valt Japan Nederlands-Indië binnen. Op 8 maart 1942 capituleert het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL). Nederlands-Indië komt onder Japans bewind te staan. Omdat Japan Nederlands-Indië wil opnemen in een nieuwe Aziatische politieke en economische orde, moeten alle westerse invloeden worden uitgebannen. Een van de maatregelen daartoe is de onmiddellijke internering van Nederlandse burgers in burgerkampen. Volgens schattingen zijn 100.000-110.000 Nederlandse burgers door de Japanners geïnterneerd, inclusief missionarissen. In 1940 zijn 570 priesters, 1860 zusters en 530 broeders van 58 verschillende ordes en congregaties actief in de missie in Nederlands-Indië. Het grootste deel van hen wordt geïnterneerd; Japan betitelt hun aanwezigheid als ondermijnend, omdat zij de christelijke religie verspreiden. Gaandeweg de oorlog worden de leefomstandigheden van de geïnterneerde burgers steeds slechter. In het laatste jaar van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië groeit het aantal sterfgevallen onder hen snel door ziekte, uitputting en ondervoeding. De schattingen van het aantal geïnterneerden dat in de Japanse burgerkampen is omgekomen variëren van 13.000 tot 16.800 personen. Onder hen zijn leden van de genoemde congregaties en orde.

Missionarissen van het Heilig Hart van Jezus

De congregatie van de Missionarissen van het Heilig Hart van Jezus is in 1854 in Frankrijk gesticht door pater Jules Chevalier met als doel de verering van het Heilig Hart van Jezus en de verspreiding van de verering. De verspreiding gaat via onderwijs, gezondheidszorg, prediking en missie. Rond 1880 vestigt de congregatie zich in Nederland, eerst in Huize Gerra in Haaren en vervolgens in Tilburg. Aanvankelijk verblijft de congregatie in Tilburg in een oude wollenstoffenfabriek nabij het Wilhelminapark. Daarna betrekt de congregatie een pas gebouwd klooster op Bredaseweg 204, dat bekend is als het missiehuis van de ‘Rooi Harten’. De missionarissen droegen een vignet met een rood hart op hun habijt – vandaar de naam. Het missiehuis is ingewijd in 1890.

De congregatie krijgt in 1881 van de Paus opdracht missiearbeid te verrichten. De congregatie zendt van het begin van de 20e eeuw tot de Tweede Wereldoorlog talrijke broeders en paters als missionarissen uit naar overzeese missiegebieden: het toenmalige Nederlands-Indië (Molukken 1902; Celebes 1919; Midden-Java 1921), Nieuw Guinea (1902), Oceanië (1905), de Filippijnen (1908) en Brazilië (1911). De missionarissen worden uitgezonden vanuit het missiehuis op de Bredaseweg.

Missiehuis van de ‘Rooi Harten’, Bredaseweg 204, 1900

Bron: Collectie Regionaal Archief Tilburg

Dochters van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart

Marie Louise Hartzer en Jules Chevalier stichten in 1874 te Issoudun in Frankrijk de congregatie van de Dochters van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart. Dezelfde Chevalier heeft eerder de congregatie gesticht van de Missionarissen van het Heilig Hart van Jezus. De zusters moeten het missiewerk van de genoemde missionarissen ondersteunen, zorg bieden en onderwijs geven. In 1911 vestigt de congregatie zich in Nederland, om te beginnen in Waalwijk. In 1915 betrekken de zusters op de Bredaseweg 291 in Tilburg een klooster met een noviciaat voor nieuwelingen die daar een proeftijd doorlopen. Aanleiding is de behoefte van de Missionarissen van het Heilig Hart aan de hulp van zusters bij hun missiewerk. Vanuit het klooster worden zusters naar missiegebieden uitgezonden.

Noviciaat van de Dochters van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart aan de Bredaseweg, 1915

Bron: Collectie Regionaal Archief Tilburg.

In 1920 vertrekken de eerste zusters van de congregatie naar de missie in Nederlands-Indië waar zij onderwijs geven en zorg verlenen. Hun missiewerk begint in Nederlands-Indië op de Molukken. Vanaf 1928 doen zij ook missiewerk op Java en in Nieuw-Guinea.

Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw, Moeder van Barmhartigheid

In 1832 sticht Joannes Zwijsen (1794-1877), toen nog pastoor van ’t Heike in Tilburg, vanuit een huisje in zijn parochie de congregatie van de Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw, Moeder van Barmhartigheid. De congregatie krijgt de taak zieken en armen te verzorgen, katholiek onderwijs te geven aan arme kinderen en missiewerk te doen. Het moederhuis van de congregatie wordt gevestigd aan de Oude Dijk 1, waar een complex ontstaat met scholen, een patronaat en een weeshuis. Vanuit het moederhuis gaan de zusters naar de missie.

Moederhuis van de Zusters van Liefde van Tilburg aan de Oude Dijk, 1900

Bron: Collectie Regionaal Archief Tilburg.

De zusters beginnen hun missiewerk in 1885 in Nederlands-Indië op Sumatra. Op dit eiland geven zij onderwijs en werken zij in een gesticht, een polikliniek en een kraamkliniek. In 1894 start de congregatie met missiewerk in Suriname, waar zij in de melaatsenkolonie van de Gerardus Majellastichting verpleegkundige zorg bieden.

Fraters van Tilburg

Johannes Zwijsen is in 1844 ook de stichter van de Fraters der Congregatie van Onze Lieve Vrouw, Moeder van Barmhartigheid. De congregatie is beter bekend als de Fraters van Tilburg (CMM). De congregatie, zo wil Zwijsen, moet onderwijs geven en pastoraal werk, jeugdwerk en missiewerk doen. Het moederhuis van de congregatie wordt gevestigd op Gasthuisstraat 68. De fraters beginnen hun werk met de opvang van weeskinderen en met onderwijs aan kinderen van fabrieksarbeiders. Later komt daar missiewerk bij. In de gebouwen van de congregatie aan de Gasthuisstraat richten zij een weeshuis op voor jongens, een lagere school voor arme jongens, een drukkerij en een opleiding voor frater-onderwijzers.

De Fraters van Tilburg starten met hun missiewerk op de Nederlandse Antillen (1886). Daarna volgen Suriname (1902) en Nederlands Indië (1923). De missionarissen worden uitgezonden vanuit het moederhuis aan de Gasthuisstraat en de fraterhuizen op Antoniusstraat 3, Nazarethstraat 20, Capucijnenstraat 76 en Bosscheweg 125.

Moederhuis van de Fraters van Tilburg aan de Gasthuisstraat, 1920

Bron: Collectie Regionaal Archief Tilburg.

Orde van de Ursulinen

De orde van de Ursulinen is in 1535 in Brescia (Italië) gesticht door Angela Merici. Taken van de orde zijn onderwijs en opvoeding, gericht op meisjes uit de betere standen, en missiewerk. Voor 1798 had de orde al vestigingen in Nederland. Deze verdwenen in de Franse Tijd (1794-1814) toen de Fransen de zuidelijke Nederlanden hadden geannexeerd. De orde komt in 1818 opnieuw naar de Nederlanden. In 1904 sticht de congregatie een klooster met school in Tilburg op Elzenstraat 16. In 1847 worden Ursulinen uitgezonden naar het toenmalige Brits Guyana en in 1855 starten zij hun missiewerk in Nederlands-Indië op Java. Zij geven daar meerdere vormen van onderwijs, met name voor kinderen van de elite. Ook verzorgen zij priesters. In 1895 komt er missiewerk in Zuid-Afrika bij.

Ursulinenklooster aan de Elzenstraat, 1980

Bron: Collectie Regionaal Archief Tilburg.

Betrokkenen

De volgende congregatie- en ordeleden zijn omgekomen tijdens de Japanse overheersing.

Missionarissen van het Heilig Hart van Jezus

• Aerts Arnold Johannes H.
• Bröcker, Anton Hermann Gerard
• Cappers Eduard Theodorus
• Clement Andreas
• Cornelissen Hendrikus Richardus
• Croonen Henricus Johannes
• Folker Theodorus Andreas
• Grijs Frans George M. de
• Jeanson Gerardus Wilhelmus
• Joosten Johannis
• Klaarwater Bernardus Johannes van
• Klerks Josephus Adrianus
• Lange, Maarten de
• Linden, Antoon van der
• Meijden Arnoldus Maria van der
• Rooij Wilhelmus Antonius de
• Schaik Johannes Adrianus G van
• Thien, Bernardus Petrus Johannes

Fraters van Tilburg

• Bax Josephus Joannes M
• Fromm Alouis
• Klijberg Franciscus Cornelis P.
• Kok Willem Adriaan L.
• Mimpen Waltherus Antonius
• Rooij, Franciscus Josef van

Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw, Moeder van Barmhartigheid

• Anthonissen Sophia Maria E
• Belt Margaretha Agnes M
• Bos Engelina Cornelia
• Compère Octavia Jeanne
• Heijink Hendrika Johanna
• Knaap Maria Wilhelmina L. van der
• Kokx Cornelia
• Ojemann Elisabeth Catharina M
• Raassens Maria Catharina
• Steins Bisschop Gijsbertha Maria
• Valderen Christina Maria van

Dochters van Onze Lieve Vrouw van het Heilig Hart

• Berg Anna Maria van den
• Bertens Adriana Maria
• Helmer Hendrika Johanna Cornelia
• Lepelaers Cornelia Maria Johanna
• Moorman Hendrica Wilhelmina
• Oers Maria Joanna van
• Scholman Maria Petronella
• Slingerland Maria
• Timmerman Elisabeth Maria J.

Orde van de Ursulinen

• Beer Catharina Clasina A. de

Bronnen

Dit is een selectie van de bronnen. In de noten staan alle bronnen.

• Regionaal Archief Tilburg 565 Collectie documentatie Tilburg 1940-1945.
• Fraters van Tilburg.
• Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven.
• Huygens Instituut, Repertorium van Nederlandse zendings- en missie-archieven 1800-1960.
• Indische Kamparchieven.
• Missionarissen van het Heilig Hart.
• Netwerk Oorlogsbronnen.
• Wierook, Wijwater en Worstenbrood.

Literatuur

• Gerrit Kobes en Ad de Beer, 'Het leven gebroken in het Verre Oosten. De geschiedenissen van de Tilburgers die om het leven kwamen in de strijd tegen Japan, als gevolg van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië (1941-1945), de Indonesische kwestie (1945-1949) en het conflict in Korea (1950-1953)', in: Tilburgse sprokkelingen. Bijdragen tot de Tilburgse geschiedenis Tilburg 2003 (THR 11)
• Jan Willemsen, Nederlandse missionarissen en hun missiegebieden, Nijmegen 2006.
• J.F.L.M. Cornelissen, Pater en Papoea, Kok, Kampen 1988.
• Renske Krimp, De doden tellen. Slachtofferaantallen van de Tweede Wereldoorlog en sindsdien, Nationaal Comité 4 en 5 Mei, Amsterdam 2016, p.16.