04. Religieuzen
Onder invloed van de kerk kwam in Gilze en Rijen het allereerste onderwijs. De parochies zorgden voor scholen, eerst gemengde openbare scholen, daarna jongens- en meisjesscholen. De oorspronkelijke plattelandsbevolking vond dat eigenlijk niet nodig, kinderen konden immers alles leren van de familie of de buren. De komst van vrouwelijke religieuzen naar Gilze en Rijen was van grote invloed op het gebied van zorg en onderwijs.
Klooster Gilze
In Dongen was al vanaf 1801 een klooster van de Zusters Franciscanessen. Zij zorgden daar onder andere voor ouderen en zieken, maar ook namen ze het opvoeden en onderwijzen van meisjes op zich. Daartoe richtten ze in Dongen een pensionaat op en scholen; bewaarscholen, lagere scholen en een kweekschool. Maar ze richtten, op verzoek, ook scholen in andere plaatsen in Noord-Brabant op.
In 1869 kwamen de zusters van Dongen op verzoek van het kerkbestuur naar Gilze. Het zou een bijklooster van Dongen worden. De Gilzer familie Groenendaal had hiervoor een legaat geschonken. In eerste instantie was dat bedoeld voor een klooster in Veghel, maar na veel gesteggel en onderhandelen kwam het beschikbaar voor een klooster in Gilze. Architect P. Soffers, die veel voor het bisdom Breda bouwde, bouwde aan de Raadhuisstraat (toen Kerkstraat 5) op de grond van de familie Groenendaal het Sint Josephklooster.
De zusters Franciscanessen begonnen er meteen met een kleuterschool, een lagere school voor meisjes en later een huishoudschool. De zusters waren ook betrokken bij het meisjespatronaat. Verdeeld over drie leeftijdsgroepen kregen de meisjes vorming in welsprekendheid, muziek, Bijbelse geschiedenis, gymnastiek en voordracht. Zuster Alphonsine van Kessel kwam in 1869 uit Dongen naar Gilze en werd de eerste moeder-overste. Het onderwijswerk van de zusters was vaak liefdewerk oud papier, er stond in eerste instantie geen enkele betaling tegenover. Het klooster is in 1972 opgeheven en in 1978 afgebroken. In 1983 nam de laatste zuster bij het onderwijs, zuster Caroline Klein, afscheid en waren er geen zusters van Dongen meer in Gilze. De pastoor was vroeger voorzitter van het schoolbestuur. Maar dat betekende niet, dat de zusters alles deden wat hij vroeg. In 1889 wilde de pastoor, dat de zusters voor meer onderwijskrachten zorgden. Er waren volgens hem te weinig bevoegde onderwijzeressen. De zusters antwoordden hem toen onder andere als volgt: “Men vordert een hulponderwijzeres. Met de beste wil van de wereld kunnen wij die niet zenden. U spreekt van een wereldse dame aan te stellen, doch U weet dat dat in strijd is met onze instelling”. De verhouding tussen zusters en pastoor liet nogal te wensen over.
De zusters Franciscanessen uit Breda kregen in 1918 een woning en geld van twee overleden Gilzenaren. Ze moesten daarmee wel een gasthuis voor ouden van dagen in Gilze beginnen. Al snel was duidelijk, dat de geschonken woning in de Raadhuisstraat daar niet zo geschikt voor was. In de (huidige) Kerkstraat kwam daarom een nieuw gasthuis.
Twintig jaar lang werkten daar alleen zusters, daarna kwamen er ook lekenverzorgsters. Na verbouwingen en uitbreidingen kwam hier het huidige Sint Franciscus uit voort.
Maar de zusters uit Breda waren ook betrokken bij de oprichting van het Wit-Gele Kruis in Gilze. Ze zorgden voor een gediplomeerde wijkverpleegster. En het spreekuur werd in het gasthuis gehouden, waar ook het magazijn met hulpmiddelen was.
Klooster Rijen
In 1881 kwam er in Rijen een klooster, ook opgericht door de zusters Franciscanessen uit Dongen. Het parochiebestuur had daarom gevraagd. Er kwamen drie zusters naar Rijen die in de Kerkstraat, nu Hoofdstraat, gingen wonen. Ze kregen daarvoor de verbouwde woning van bakker Willemen toegewezen. Het kerkbestuur had voor aankoop en verbouwing van dit pand gezorgd en regelde daarmee ‘eene woning voor de Religieuzen’. Om de kost te verdienen hielden de zusters een paar geiten, waarvan de melk werd verkocht. De eerste overste was Mechtilde Verbeek. In hun eigen woning begonnen ze al snel met een bewaarschool, zoals toen de kleuterschool werd genoemd. En meisjes kregen handwerkles en les in catechismus. In 1889 startten de zusters met de St. Jozefschool, een school voor lager onderwijs aan meisjes. Het gebouw stond naast de pastorie, vanaf 1920 kwam er een nieuw pand in de Tuinstraat. Tot 1960 was er altijd een zuster hoofd van deze school. In 1906 werd dat zuster Appoline. Zij was als Johanna Haagh in Rijen geboren. De laatste zuster in het lager onderwijs was zuster Blanca. Zij vertrok in 1968. Het kleuteronderwijs had tot 1979 een zuster, zuster Dorothé was hier de laatste. Zuster Dorothé was daarnaast leidster bij de JOR-handenarbeid (JOR is Jeugd Ontspanning Rijen) en ze verzorgde de kindercrèche op zondag tijdens de kerkdienst.
In 1925 werd er een nieuw klooster gebouwd in de Tuinstraat, het klooster van de H. Familie.
Het oude klooster in de Hoofdstraat bleef tot 1961 ter beschikking aan eerst de Mulo en later aan verschillende verenigingen. Aan het nieuwe klooster in de Tuinstraat kwam een kliniek voor wijkverpleging.
In 1956 waren er wel 35 zusters in Rijen. Ze vierden toen dat ze 75 jaar actief waren in Rijen. Rijens Belang, een belangenvereniging voor Rijen die vooral zorgde voor de ‘zedelijke en stoffelijke vooruitgang in het dorp’ zorgde voor een feest en een uitstapje voor de zusters.
In 1924 kreeg Rijen een Wit-Gele Kruis. De afdeling had een overeenkomst met de zusters Franciscanessen uit Dongen. Toen in 1925 in de Tuinstraat een nieuw klooster werd gebouwd, kwam daar een gebouwtje voor het Wit-Gele Kruis bij. Van hieruit werd door de zusters de wijkverpleging verzorgd, onder andere kraamzorg, zuigelingenzorg en voorlichting over hygiëne. Het geld dat ze daarmee verdienden ging naar het moederhuis in Dongen.
In 1963 vertrokken de zusters uit Rijen. Een aantal bleef in Rijen wonen en verhuisde naar bejaardentehuis Sint Petrus. Daar was zuster Godeliva Peijs lang hoofdverpleegster. Voor die tijd was ze wijkverpleegster in Rijen. Het klooster in de Tuinstraat is in 1983 afgebroken.
Tekst: Nel de Wit